Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Uçum’dan Cumhurbaşkanlığı açıklaması İşte Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Mehmet Uçum’un Kriter Mecmuasına verdiği söyleşi;
Temmuz prestijiyle, Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi, üç yılını doldurdu. Bu üç yılda gelinen noktayı ve eski sistemle içindeki farkları, Cumhurbaşkanı Başdanışmanı ve Hukuk Siyasetleri Konseyi Başkanvekili Mehmet Uçum’la konuştuk. Yeni sisteme geçilmesi sırasındaki hazırlıkların da ortasında yer alan Uçum, sistemin üç yıllık performansını değerlendirirken, olması ve yapılması gerekenler ile maksatları de anlattı.
9 Temmuz itibariyle Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin 3 yıllık sürecini deneyim ettik. Bu deneyimlerden de hareketle genel bir kıymetlendirme yapabilir misiniz?
Biliyorsunuz, 24 Haziran 2018 seçimi aslında erkene alınmış bir seçimdi. Referandumla kabul edilen 2017 Anayasa değişikliğinde seçimlerin -Meclis daha evvel yapılmasına karar vermezse- 3 Kasım 2019’da yapılacağı karar altına alınmıştı. Ancak o günün kuralları, seçimlerin bir buçuk yıl kadar erkene alınmasını gerektirdi ve 24 Haziran 2018’de seçimler oldu. Bunun şu biçimde bir kıymeti vardı; 16 Nisan 2017’den daha sonra bizim önümüzde yaklaşık iki buçuk yıllık bir süre olacaktı. Bu süreyi biz ahenk düzenlemeleri için kullanacaktık, gerekli değişiklikler hazırlanacaktı. Yani yeni sisteme geçiş için yaklaşık iki buçuk yıllık bir hazırlık süreci yürütülecekti. aslına bakarsan bir yönetim hukukçusu, “bu biçimde bir geçiş lakin 5 yıllık bir devirde olur, hatta geçiş dönemi/geçiş süreci müsteşarlığı kurulmalıdır” biçiminde bir görüş söz etmişti. Ancak seçimlerin erkene alınması, üç ay içerisinde bu geçiş sürecindeki mevzuat düzenlemelerinin yapılması üzere bir mecburilik doğurdu. Gerçekten olağanüstü bir iş başarıldı ve 9 Temmuz’da hem kurucu kararnameler yürürlüğe konuldu birebir vakitte yeni sistem devreye girdi.
Artık alışılmış, üç yıllık pratiği performans açısından kıymetlendirebiliriz. Fakat evvel kuruluş açısından değerlendirdiğimizde, aslına bakarsanız parlamenter sistemden farkını çabucak bakılırsabiliyoruz. 24 Haziran’da seçim yapıldı, hükümet kuruldu, meclis aritmetiği aşikâr oldu, 9 Temmuz’da Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi devreye girdi ve tıpkı gün kabine gorevlendirmeleri yapıldı. Yani hükümetin kuruluşu açısından baktığımızda, seçim akşamı yürütmenin aşikâr olduğu bir sistemden kelam ediyoruz. Tek partili hükümetler devrinde bile bir buçuk aya yakın müddette kurulan hükümetler biliyoruz. Burada 16 günde hem yeni sistem devreye alındı hem kabine kuruldu birebir vakitte sistem çalışmaya başladı.
Devam edersek evvelce bakanlar ikili (cumhurbaşkanı ve başbakan), üst kademe yöneticileri üçlü kararname ile atanıyorlardı (cumhurbaşkanı, başbakan ve ilgili bakan). Yeni sistemde hem bakanlar hem üst kademe yöneticileri, yürütme nazaranvi ve yetkisini üstlenmiş cumhurbaşkanının iradesine bağlı olarak atanıyor. ötürüsıyla ikili, üçlü kararname kuvvetlikleri ortadan kalktı. Üst kademe yöneticilerinin vazife mühleti, seçilmiş cumhurbaşkanının bakılırsav müddetiyle sonlandırıldı. Bu örneğin son derece değerli bir değişimdir. Çok da fark edilmiyor. Zira evvelce biliyorsunuz 65 yaşına kadar kamu nazaranvlisi ve memur olarak bakılırsav yapma hakları vardı. Bunların bakılırsav müddeti 65 yaşında emekli olma tarihine kadardır fakat hükümetlerin mühleti iki seçim periyodu içindedır. ötürüsıyla üst kademe yöneticileriyle seçilmiş irade içinde bir vakit uyumsuzluğu vardı. Cumhurbaşkanlığı 3 No’lu Kurucu Kararnamede, üst kademe yöneticilerine ait düzenleme motamot şöyleki yapılmıştır: Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’ne ekli bir numaralı cetvelde yer alan üst kademe yöneticilerin misyon mühleti, atandıklarında bakılırsavde bulunan cumhurbaşkanının misyon müddetini geçemez. Cumhurbaşkanının bakılırsavi bitmiş olduğinde bunların da bakılırsavi sona erer.
HEM HÜKÜMET ISLAHATI tıpkı vakitte İDARİ ISLAHATLAR BİRLİKTE YAPILDI
Yeni hükümet sistemine geçişle birlikte idari ıslahatların da bir arada yapılması geçiş süreci açısından nasıl bir sonuç doğurdu?
Artık biz 9 Temmuz’da Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemini devreye aldık lakin daima hükümet ıslahatı üzerinden husus konuşuldu. Aslında hem hükümet ıslahatı yaptık tıpkı vakitte idari ıslahat yaptık. Lakin idari ıslahat biraz gölgede kaldı. İdari ıslahat konusuna bakıldığında, kimi ayrıntıları sizinle paylaşabilirim. Bir defa esasen bakanlık sayısının 16’ya indirilmesi başlı başına yönetimsel manada önemli bir reformdu. Hatırlayın parlamenter sistemde en son 5 tane başbakan yardımcımız vardı, 22 tane de bakan vardı. Bakanlık sayısının 16’ya indirilmesinin yanında bir tane cumhurbaşkanı yardımcısı atandı. Aslında orada sayısal hudut yoktu. 16 Nisan referandumu öncesinde biliyorsunuz, en büyük palavralardan birisi de oydu. Bu sistemde seçilen cumhurbaşkanı, 100 tane cumhurbaşkanı yardımcısı atar, eşini dostunu yapar gibi…
Geçiş sürecine baktığımızda mecburî değişiklikler hariç eski idari teşkilat devam edebilirdi lakin Türkiye’de bu tercih edilmedi. Tam bilakis hükümet ıslahatını, idari ıslahatlarla tamamlama üzere bir yaklaşım geliştirildi. Müsteşarlıklar, merkez valiliği, bakanlık müşavirlikleri kaldırıldı. Biliyorsunuz orada baş karışıklığı oluyor; bakanlık müşavirlikleri kaldırıldı lakin bakan müşavirliği getirildi. O da tekrar bakanla gelip giden, yani devlete yük olmayacak hudutlu sayıda belirlendi. Kamu misyonu için sivil insan gücünden yararlanma imkanı oluşturuldu. Sivil insan kaynağı, kamunun istihdamı için havuz oldu. Üst kademe yöneticilik için evvelden yalnızca kamuda 12 yıllık bir kıdem kaidesi aranırken, bu müddet kamu özel dal ayırımı yapılmaksınız 5 yıla indirildi. Üst kademe yöneticilerinin mukadderatı artık seçilmişlerin iradesine bağlandı. Hatırlayın parlamenter sitemde genel müdür bakılırsavden alındı, Danıştay’a gitti iptal edildi, o misyona başlatıldı, başlatılmadı hengameleri çıkardı, yani bürokrasi ile seçilmiş irade içinde inanılmaz çatışmalar olurdu. Artık mevzuatı gereği, üst kademe yöneticilerin nazaranv müddeti, seçilmiş iradenin bakılırsav müddetiyle sonlu olduğu için bu tip çatışmaların da önüne geçilmiş oldu. Ayrıyeten 64 fonksiyonsuz heyet kapatıldı. Yürütmedeki 382 ünite 299 üniteye indirildi. bu biçimde baktığınızda 9 Temmuz’dan itibaren yürürlüğe konan birinci 14 Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi hem hükümet ıslahatına uygun düzenlemeler yaparken birebir vakitte önemli bir idari ıslahatın temelini oluşturdu ve doğal ki bu ıslahatlar muhtaçlığa nazaran devam edecek.
Mehmet Uçum “Demokrasinin işleyişinde temel olan bahis, yalnızca seçmenin oy kullanma hakkı değil oy gücünün tesirini de artırabilmektir. Bunu sağlayabilecek en kıymetli imkanlardan birisi seçmenin seçenek fazlacaluğuna sahip olmasıdır. Seçmen o günün şartları çerçevesinde kendi gereksinimlerine nazaran daha birinci günden birden hayli seçeneğe sahip. Seçenek fazlacaluğu, seçme özgürlüğünü güçlendiren bir ögedir.”
SEÇENEK ÇOKLUĞU SEÇME ÖZGÜRLÜĞÜNÜ GÜÇLENDİRİR
İsterseniz şu biçimde bir soru ile devam edelim. Başkanlık sisteminin prototipi ABD’de olduğu için Türkiye’nin benimsediği sistem ABD ile karşılaştırılıyor ve birtakım farklılıklar birinci baştan itibaren tenkit konusu ediliyor. Bu sistemin Türkiye’ye özgünlüğü sorununu siz nasıl değerlendiriyorsunuz?
Natürel ABD sisteminde sizin de bildiğiniz üzere fazlaca tartışılmış kimi kurumlar, Türkiye’nin gereksinimleri üzerinden değerlendirildi, bunlar yerine Türkiye’ye uygun modeller kurgulandı. Bunlardan birisi farklı vakitli seçim yerine eş vakitli seçimin tercih edilmesidir. Bizdeki eş vakitli seçim, bir manada sabit eş vakitli seçim değil yakın vakitli seçime de müsaade veren bir sistemdir. Bunun ehemmiyeti nedir? Demokrasinin işleyişinde temel olan husus, yalnızca seçmenin oy kullanma hakkı değil oy gücünün tesirini de artırabilmektir. Bunu sağlayabilecek en değerli imkanlardan birisi seçmenin seçenek oldukcaluğuna sahip olmasıdır. Artık bizdeki sisteme baktığınızda seçenek oldukcaluğu açısından seçmenin hangi tercihleri olabiliyor? Birincisi eş vakitli seçimde daha birinci seçimde hem yürütmeyi birebir vakitte parlamentoyu seçebilir. Burada tercihi uyumlu idare yahut bölünmüş idare olabilir (cumhurbaşkanını farklı parlamento çoğunluğunu farkı siyasi mecradan seçebilir). Seçmen o günün şartları çerçevesinde kendi gereksinimlerine nazaran daha birinci günden birden çok seçeneğe sahip. Pekala şunu da yapabilir mi? Birinci çeşitte cumhurbaşkanını seçmez ikinci tipe bırakır, bu biçimde meclis aritmetiği muhakkak olmuş olur ve meclis aritmetiğindeki duruma göre cumhurbaşkanını ikinci cinste seçebilir. Seçenek oldukcaluğu, seçme özgürlüğünü güçlendiren bir ögedir.
SİSTEM İDARE KRİZİ ÜRETMEYECEK BİR ÇERÇEVEYE DAYANIYOR
ABD modelinden 4-5 mevzuda temel farkımız var. Bunlardan biri değindiğimiz eş vakitli seçimdir. ABD modelinin revizyonu ile ilgili tartışmalarda da eş vakitli seçim problemi son 50 yıldır fazlaca önemli gündemlerden biri olmuştur. ABD’deki farklı vakitli seçimin oluşturduğu bir sorun var. O sorun topal ördek. Yani kongrenin senato ayağı ya da temsilciler meclisi ayağından birisinin liderin destekçisi olmaması kısmen sorun doğuruyorsa da ikisinin birden liderin karşısında bir durum alması tam bir tıkanıklık üretiyor.
Ayrıyeten ABD başkanlık modeli biliyorsunuz federal yapı üzerine konseyi bir sistem. Aslında ABD’de temel olan liderin çeşitli hallerde sonlandırılmasıdır. Zira eyaletlerin haklarını korumak için bu sonlandırmaya gereksinim duyuluyor. Bunun için Senatoya nüfusu ne olursa olsun her eyaletten 2 tane senatör seçiliyor. Zira küçük eyaletlere güç kazandırmak gerekiyor. Örneğin üniter yapıda bütçenin yürürlüğe konulamaması, o devletin iflas etmesi demektir. Ancak ABD’deki kelam konusu bütçe yalnızca federal devletin bütçesi olduğu için federal düzeyde kimi aksaklıklar haricinde bir sorun çıkmıyor. Hakikaten o bahiste bir araştırma da vardı; federal devletin bütçesinin bütün ülkenin ekonomik süreçlerine tesiri yüzde 2 ila 8 içinde değişiyor. Zira federe devletin bütçesi aslına bakarsanız kendi işleyişleri bakımından kâfi oluyor. ötürüsıyla ABD bütçe modelinin Türkiye’ye uymayacağı son derece açık.
Üst seviye yöneticilerin Senato onayına sunulması, o aslına bakarsan federal devlet yapısına uygun bir durum. Şöyle düşünün; Senato onayı küçük eyaletlere hükümet karşısında bir güç veriyor. Bu güç üzerinden federal hükümetten taleplerde ve kaynak paylaşımında, küçük eyalet olmalarına karşın avantaj elde ediyorlar. Aksi takdirde onlar ezilen konumda olurlar. Lakin bu mevzu Amerikan sisteminin ne kadar demokrasiye uygun olduğu tartışmasını da birlikteinde getiriyor, yani nicel olarak fazlaca küçük bir ünitenin nitel olarak epeyce büyük bir güce sahip olması demokrasiye ne kadar uygun sorusu soruluyor. ABD sistemi sizin de fazlaca yakından bildiğiniz üzere temel itibariyle başkanlık sistemi diye tanımlanıyor fakat literatürde “kongre hükümeti sistemi” diye de isimlendiriliyor. Yani bu ismin konulmasının da özel bir niçini var zira eyaletlerin hukukunu koruyacak düzenekler Kongre bilhassa Senato kanadı üzerinden yapılandırılmış durumda.
Tüm bunlara baktığınızda Amerikan siyasal toplumu, Amerikan federal devlet yapısının gereksinimi olan kimi kurumları hükümet modeli içerisinde değerlendirmiştir ve vakit içerisinde de bunu güçlendirmeye çalışmışlardır. Türkiye ise üniter bir devlet. Biz şayet meclis bütçeyi reddederse ikincil bütçeyi yürürlüğe koyma imkanını getirmezsek, devletin işleyişinin tıkanması bir yana, kamu hizmetlerinin yürütülmesi imkansız hale gelir ve toplumun gereksinimleri karşılanamaz. Kanun koyucu bunu gözetmeden rastgele bir sistem kurarsa aslında kaosa yol açabilecek bir boşluk bırakmış olur.
ZAFİYET ÜRETMEYECEK SONUÇLAR PLANLANDI
Bir başka husus atamaların meclis onayına sunulup sunulmaması; ABD’de bir bakanın üç ay boyunca atanmaması federal devlet işleyişi açısından epey büyük sıkıntılar üretmiyor. Federe devletleri ise hiç etkilemiyor. Bizde kabine üyelerinin atanmasının meclise sunulması yürütme faaliyetleri bakımından bırakın üç beş ayı bir ay bile gecikse zafiyet üretebilecek sonuçlar doğurur. Hele üst kademe yöneticileri konusunda kamu hizmetlerinde tıkanıklar hayli daha fazla olur, üçlü kararnameyle üst kademe yöneticilerinin atanmasında yani atamaların güç paylaşımına mevzu yapıldığı devirde bile yaşadığımız fazlaca eza var. Meclis onayı getirildiğinde organlar içinde bu çatışmalar Türkiye’de yürütmenin işleyişi bakımından epey önemli zafiyetler, külfetler çıkarabilir.
Burada şöyleki denilebilir, yürütmenin faaliyetleri bakımından kasvet olmayacak konumlar da vardır, mesela büyükelçiler üzere, devlet üniversitelerine rektör atanması üzere vb.… Bu konularda meclisin tamamının değil de tahminen bütün partilerin oransal iştirakiyle mecliste oluşturulacak özel bir kurulun onayına sunulması üzere modeller tercih edilebilir mi? Bunlar her vakit tartışılabilir. Burada dikkat edilmesi gereken şey organ (yasama ve yürütme) çatışmasına müsaade etmeyecek tahliller bulabilmektir. Zira bizim sistemde organ çatışmasının tahlili ya uzlaşmadır ya seçimlerin yenilenmesidir. Öteki tahlil yok. Ki biliyorsunuz bizde seçimlerin yenilenmesi, sistemsel açıdan fazlaca istisnai bir durum olarak getirilmiştir. O denli sık sık seçimleri yenileyelim üzere bir durum da gerçekçi değildir.
[Cumhurbaşkanlığı Hukuk Siyasetleri Şurası Başkanvekili ve Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Mehmet Uçum, Cumhurbaşkanlığı Hukuk Siyasetleri Konseyi Başkanvekili ve Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Mehmet Uçum ve SETA Siyaset Araştırmaları Yöneticisi Nebi Miş ve SETA Araştırmacısı Cem Duran Uzun]
Uçum “Parlamenter sistemde bir tane bakanın değişmesi, siyasetin gündemini o işin başından sonuna kadar kilitler miydi kilitlemez miydi? Zira başbakan cumhurbaşkanına gidecekti, şu olacaktı bu olacaktı, niçin ayrıldı vs. tartışmaları olacaktı… Bu yeni sistemde biliyorsunuz bir tane bakan sessiz sedasız nazaranvden alındı yerine yeni bir bakan atandı. Kimse farkında bile olmadı değil mi? Türkiye’de bir hükümet sorunu, bir hükümet krizi ya da o periyoda ait bir yürütme sorunuyla karşı karşıya kaldık mı, kalmadık.”
SİSTEMİN DEMOKRATİKLİK ÖLÇÜTÜ, HALK İRADESİNİN BELİRLEYİCİLİĞİNDEN GELİR
Muhalefetin çoklukla biroldukca sıkıntıyı eski sistem mantığıyla ele aldığı görülüyor. bir daha bu performansı dikkate aldığımızda, yeni sistemin demokratikliği yahut yetkilerin en üst seviyede toplanmasıyla ilgili tenkitler var. Bu mevzuda sizin yaklaşımınız nedir?
Birincisi bir sistemin demokratik olup olmadığının ölçütü, sistemin kuruluşunda halk iradesinin ne kadar belirleyici olduğuyla ilgilidir. Demokrasiye ısrarla yeni tanımlar getirme uğraşı, aslında halk iradesine dayalı siyasal sistem işleyişine alternatif arama uğraşıdır. Bu Batı’da gelişen bir eğilimdir. örneğin Batı şu an “fonksiyonel demokrasi”, “holonik demokrasi” üzere yeni demokrasi stillerini tartışıyor. Bu tartışmanın gerisinde da şu var; genel oy hakkı beklenen randımanı sağlamıyor, emele uygun işlemiyor. Batı, 170 yıl evvel genel oy hakkı gayretini başlatmış bir tarihten geliyor. Artık ise diyorlar ki “bizim her çemberin kendi ortasında yönetimsel süreçleri belirlediği ancak bir üst çembere dahil olmadığı yeni tipte birtakım demokrasi arayışlarına girmemiz gerekiyor”; asıl niyet genel oy hakkını tartışmaya açmak. Emin olun önümüzdeki 20 yıl ortasında Batı siyaset fikrinde bu fazlaca fazla öne çıkan bir bahis olacak.
Bu yüzden demokrasi tartışması yapanlar, bunu demokrasinin klasik manasını bozacak biçimde yapıyorlarsa ben bunu antidemokratik bir yaklaşım olarak değerlendiririm. Evvel demokrasinin tarifinde mutabık mıyız, bunda mutabakatımız lazım. Artık deniyor ki bu sistem monist bir sistemdir. bu biçimde jenerik laflar ediliyor da burada kastedilen şey yürütme nazaranv ve ytesirinin lidere ilişkin olması ise esasen başkanlık sisteminin temeli budur. Yani Anayasa’nın 8. unsuru yürütme nazaranv ve yetkisini cumhurbaşkanına veriyor… Artık bu manada monist sistem deniyorsa, bu eleştirilebilecek bir şey değil. bu biçimde ben de şunu soruyorum: başkanlık modeli gayrı yasal bir model midir ki buna karşısınız? Bir tercih yapabilirsiniz. Başkanlık modeli, yarı başkanlık modeli ve parlamenter model içinde parlamenter sistemi seçebilirsiniz. Lakin siyaset teorisi ve hukuk açısından yasal olan öteki hükümet modellerine antidemokratik diyemezsiniz. bu biçimde siz demokrasiyi parlamenter modelle sınırlandırıyorsunuz demektir. Demokratik hükümet modelleriyle bağdaşır mı bu yaklaşım?
Artık başkanlık modelleri hukuksal ve siyasi sorumluluk açısından lider üzerinde ağırlaşan sistemlerdir. Sonuçta seçmene hesabı lider veriyor. Her türlü türel ve cezai sorumluluğu da var. Pekala lider irade olarak yürütme gücünü kullanıyor da bunu tek başına mı yapıyor? bu biçimde gelelim liderin ekiplerine… Yeni sistem nasıl kuruldu? Kabinesi, konseyleri, ofisleri, başkanlıkları… Baktığınızda bir yanda yüzde elliden çok oyla seçilmiş bir lider var, öte yandan liderin kolektifleri var. Kolektiflerin başında icracı gücü en yüksek olan kabinesi var. Onun yanı sıra bir daha icracı işlevleri olan başkanlıkları ve ofisleri var. Ayrıyeten şuraları var. ötürüsıyla lider aslında takımıyla bir arada bir müddetç idaresi yapıyor. Demokrasinin ikinci temeli nedir? İstişaredir, müzakere ve karar alma süreçlerine iştiraktir. Yani karar alma süreçlerine en yüksek düzeyde iştiraki gerçekleştirip, nihayetinde o sonucu oluşturmaktır. Artık cumhurbaşkanı aldığı kararlarda kabineyle ofisleriyle, başkanlıklarıyla, şuralarıyla bunun istişaresini yapıyor mu? Yapıyor. Cumhurbaşkanının aldığı kararlar, kolektif süreçlerin kararında ortaya çıkıyor. Bunu da şimdiye kadar deneyim ettik. Hem halkın direkt iradesine dayalı bir yürütme birebir vakitte ortak çalışmayı ön plana alan bir müddetç idaresi, demokrasinin iki temelini da barındırdığı biçimde hangi sebeplerden ötürü antidemokratik olarak kıymetlendirilebilir? Bu bir algı siyasetidir. Şunun üzerine oynuyorlar: biroldukça sonucun altında cumhurbaşkanının imzası var. olağan olarak biroldukça sonucun altında cumhurbaşkanının imzası olacak. Zira bu başkanlık sistemidir. Cumhurbaşkanı birtakım kararları Anayasa’dan kaynaklandığı için tek başına almak zorundadır.
YENİ SİSTEMDE MECLİS, ESKİ SİSTEME NAZARAN ÇOK DAHA GÜÇLÜ
ötürüsıyla hem bu meclis problemini birebir vakitte kabine problemini hala eski alışkanlıklar üzerinden kıymetlendirme durumu var.
Sahiden meclis konusunu hem sistemsel açıdan hem pratik açısından ele almakta yarar var. Sistemsel açıdan baktığınızda yeni sistemde meclis, eski sisteme nazaran epey daha kuvvetlidür. niye? Zira kanun yapma monopolü artık meclisin elinde. Geçmişte, bilhassa tek parti hükümetlerinde meclisten çıkan kanunların yüzde 99’unun hükümetten gelen kanun tasarıları olduğunu herkes bilir. Bugün ise yalnızca bütçe kanun teklifi ve kesin hesap kanun teklifini cumhurbaşkanı yapabilir. Bunun haricindeki bütün teklifler milletvekilleri tarafınca yapılmak zorunda. Bütçeyi kabul edip etmeme hakkı da bir daha mecliste. OHAL ilanı konusunda geçmişte bakanlar heyeti OHAL ilan ederdi, meclise sunardı ancak meclis ilan edilmiş OHAL’i kaldıramazdı. Yalnızca müddetini kısaltabilirdi. Ancak yeni sistemde cumhurbaşkanı OHAL ilan ettiğinde, meclis isterse bu OHAL’i kaldırabilir. Geçmişte OHAL periyodunda çıkarılan kanun kararında kararnameler mecliste kabul edilmeden de yürürlükte kalabilirdi. Yeni sistemde OHAL devrinde çıkarılacak kararnameler üç ay ortasında mecliste görüşülmezse, yürürlükten kalkıyor. Kontrol açısından aslına bakarsan yazılı soru geçmişte vardı bugün de var. Meclis görüşmesi, meclis araştırma ve soruşturması hala devam ediyor. Çok söylenen gensoru, yeni sisteme uygun olmayan bir şey aslına bakarsan. Sonuçta direkt halk tarafınca seçilen bir yürütme var. O yürütmeye bir de meclis üzerinden güvenoyu aldırtamazsın yahut düşüremezsin. Demokratik meşruiyete alışılmamıştır bu. Kaldı ki parlamenter sistemde de cumhuriyet tarihi boyunca gensoru sanırım yalnızca 4 sefer tesirli olmuş. Demek ki meclise güç katan bir düzenek değil. Bu açıdan baktığınızda mevcut sistemde meclis aslında daha kuvvetli.
Pratik açıdan baktığınızda, Cumhur İttifakı cumhurbaşkanını destekleyen bir siyasi mecra, mecliste çoğunluğu var ve bölünmüş idare yok. Pekala şu anda siz meclis kanunlaştırma sürecinde yürütmeyle yasama içindeki tansiyonların ne düzey olduğunun farkında mısınız? Şu anda bile yürütme kanun gereksinimleri konusunda meclisle münasebetinde epeyce üst düzeyli müzakereler yapmak zorunda kalıyor. Bir örnek vereyim, arşiv araştırması ve güvenlik soruşturmasına ait, Anayasa Mahkemesi iptal etti. Kanun bir buçuk sene daha sonra çıktı. Niçin bir buçuk sene? Tembellik mi yapıldı? Hayır. İptallerden daha sonra çabucak çalışmalara başlandı. Yasama tarafı ile tekraren müzakereler yapıldı. Yani evvelden olduğu üzere hükümetin getirdiği her tasarıya el kaldırma devri bitti. Artık yürütmenin kanun talepleri, teklife dönüşmedilk evvel ağır bir tartışma ve müzakereye bahis oluyor. Meclis şu anda pratik olarak o gücünü göstermeye başladı.
Uçum “Şimdi biz 9 Temmuz’da Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemini devreye aldık lakin daima hükümet ıslahatı üzerinden mevzu konuşuldu. Aslında hem hükümet ıslahatı yaptık tıpkı vakitte idari ıslahat yaptık. Lakin idari ıslahat biraz gölgede kaldı. İdari ıslahat konusuna bakıldığında, kimi ayrıntıları sizinle paylaşabilirim. Bir defa esasen bakanlık sayısının 16’ya indirilmesi başlı başına yönetimsel manada önemli bir reformdu. Hatırlayın parlamenter sistemde en son 5 tane başbakan yardımcımız vardı, 22 tane de bakan vardı.”
SİSTEMİN İŞLEYİŞİ PARLAMENTER BAKIŞ AÇISIYLA BEDELLENDİRİLEMEZ
Pekala sistemsel açıdan diğer neye gereksinim var? Meclis iç tüzüğüne. Şayet anayasal sistemdeki meclisin rolüne uygun yeni iç tüzük yapılır ve yürürlüğe konursa meclisin gücü epeyce daha bariz hale gelecektir. örneğin, yeni sisteme uygun meclis iç tüzüğünün temel temelleri ne olabilir? Meclis genel heyetlerinin karar alma ortamları olması; bir kanunun bütünsel kabulü ya da reddi, kısmen kabulü ya da reddi, komiteye iade üzere seçeneklerin olabileceği bütünsel görüşmelerin yapıldığı ve karar iradesinin oraya konduğu ortamlar. bir daha Mecliste bütün partilere yönelik kanun teklif taslaklarını destekleme ofisleri oluşturulabilir. Milletvekillerinin donanım ve uzman dayanağı artırılabilir. Anayasal olarak o kadar kuvvetli bir meclis kurulmuş ki bu pozisyon yeni iç tüzük, takım ve donanımla desteklendiğinde uyumlu idarelerde bile fazlaca kuvvetli meclis pratiklerinin ortaya çıkacağı şimdiden aşikâr oluyor.
Kabine konusuna gelince bu husus fazlaca tartışıldı. Size katılıyorum eski sistemin alışkanlıklarıyla bakanlıklar bedellendiriliyor. Ben geçmişte de söylemiş oldum artık de söylüyorum: Cumhurbaşkanının kolektiflerinin ortasında yer alan her çalışanın işlevi bir başkasına eşittir. Yani kabine, başkanlıklar, ofisler işlevsel olarak birbirine eşittir. Zira bütün bu icracı kolektifler, cumhurbaşkanının programını hayata geçirmek üzere sorumluluk altında olan bireylerden oluşan yapılardır. Statüleri farklı olabilir. Ancak statü farkı, işlev eşitliğini ortadan kaldırmaz. Geçmişteki bakanlar heyeti aslına bakarsanız heyet halinde çalışırdı, her insanın oy hakkı vardı. Başbakan da eşitler içinde birinciydi. ötürüsıyla her bir bakan siyasi karar verme gücüne sahip bir mercide bulunuyordu Bugün kabine, cumhurbaşkanın kabinesidir ve yürütme üyeliği üzere bir kavram yoktur. Geçmişte var mıydı? Vardı. Bakanlar Heyeti üyeliği. Bugün yürütme cumhurbaşkanıdır. Öbür herkes cumhurbaşkanın yardımcılarıdır. Bunu geniş manada, işlev manasında diyorum. Statü manada doğal tek bir yardımcısı var, o farklı. Artık, kabine siyasi yardımcılık açısından daha fazla öne çıkar. Başkanlıklar teknik yardımcılık açısından daha fazla öne çıkabilir. Ofisler de o denli. Konseyler da aslına bakarsan istişare sistemleri olarak yer almaktadır. Bu açıdan bakıldığında atanmışlar “onu yapamaz, bunu yapamaz” üzere tenkitlerde, aslında epeyce önemli bir açmaz var. Hem bir yandan tek adam rejimi diyorsun birebir vakitte cumhurbaşkanının kendi bakılırsavlendirdiği bireylerle ortak faaliyet yürütmesinin önüne geçmeye çalışıyorsun. Burada farkında olmadıkları noktalardan birisi şu: Diyorlar ki bunlar bürokrattır, bürokrasinin vazifesi geçmişte olduğu üzere siyasi olmak zorundadır. Seçilmiş iradeyi daraltacak işler yapmak zorundadır. Yani özerk bürokrasiden, bürokratik vesayetten kelam ediyorlar. Seçilmiş iradeden ayrışmış bir bürokrasiden kelam ediyorlar. halbuki yeni sistem bürokrasinin siyasi olma özelliğini ortadan kaldırdı ve bürokrasiyi gerçek manada idari bürokrasi haline getirdi. İkinci olarak şunu atlıyorlar; üst seviye yöneticilerin misyon müddetleri aslına bakarsanız seçilmiş cumhurbaşkanının nazaranv mühleti ile sonlu. Geçmişte olduğu üzere kim gelirse gelsin orada kalacak değil. Cumhurbaşkanının gruplarının, cumhurbaşkanının programı haricinde hareket etmelerini beklemek, hayatın olağan akışına, en sıradan mantık kurallarına ve demokratik siyasetin asıllarına alışılmamıştır. Aslında bu seçilmiş-atanmış bağı sorununda atanmışlara farklı bir rol biçmek istiyorlar. Siz devletsiniz, onlar hükümet ayrımını koymaya çalışıyorlar. Yani bir daha bir daha ulusal egemenliği parçalama, kurumsal/bürokratik egemenlikler oluşturma gayreti var. Demokratik iradenin sonlandırılması hayali kuruluyor.
Bir geçiş devrindeyiz. Siz bu üç yılı değerlendirdiğiniz de bu geçiş devrinin işleyişinde eksikler, ahenk yasalarında hala yazılması gereken alanlar ya da bürokrasinin bu periyoda adapte olması üzere konularda ne düşünüyorsunuz?
Parlamenter sistemin alışkanlıklarıyla soruna bakmak öne çıkan bir sorun. Örneğin en sıradani erken seçim tartışması. Parlamenter sistemde erken seçimin bu kadar fazlaca gündeme gelmesi, hükümetin parlamentodan çıkmasıyla ilgiliydi. ötürüsıyla hükümetin her an düşürülebilir olması, koalisyon hükümetlerinde her an çatışma çıkabilir olması sebebiyle erken seçim bir deva olarak her vakit gündemde tutulan bir sıkıntıydı. Bugün beş yıllık, halk tarafınca seçilmiş olan bir yürütme var. Bugün hangi koşullar oluşursa oluşsun parlamenter sistemdekine benzeri biçimde erken seçim gerektiren bir durum oluşmaz. Lakin o alışkanlık burada ortaya çıkıyor. O alışkanlık işte bakanlıklara bakışta, atanmış seçilmiş alakasında, geçmişteki üzere siyasi bürokrasi arayışında ortaya çıkıyor.
Onun haricinde yeni sisteme ahenk sürecinin uzamasından çıkan yetki periyodu sıkıntıları var. Deniyor ki cumhurbaşkanı müdürlere kadar atamaları yapıyor, gerçek lakin sistemin birinci yıl değerlendirmesinden daha sonra kimi olağandışı durumlar kelam konusu olmasaydı cumhurbaşkanı kimi atama yetkilerini devretmeye esasen hazırlanıyordu. Bu önümüzdeki devirlerde de olabilir.
Bürokrasi, müsteşarlık üzere kimi orta kademelerin kaldırılmasını sorun ediyor gibi…
Ancak bakın, 3 yıllık pratiğe baktığımızda, soyut olarak müsteşarlığın kaldırılması sorun oldu diyenler, bakan yardımcılıklarının fazlaca işlevsel hale gelmesiyle, bu itirazları geri çekmeye başladı. Zira hatırlayın müsteşarlıkların olduğu periyotta bakan yardımcılıkları vardı ve epey anlamsızdı. Bugün birfazlaca bakanlık, bakan yardımcılarını epey tesirli bir halde kullanıyor. Bir de bakanlıklarla milletvekilleri içindeki münasebet sorun deniyordu, o bahiste mecliste nöbetçi bakan uygulaması getirildi, tıpkı vakitte bakan yardımcılarından birisi siyasetle bağlantı probleminde bakılırsavlendirilerek sorun aşıldı. Artık uygulama problemlerine baktığımızda, olağan olarak uygulama sorunu aktör sıkıntısıdır, kültür meselesidir, bir de vakit içerisinde teamül oluşturmayla ilgili problemlerdir. Yeni sistemin kültürü oluştukça uygulama sorunu azalır. Ancak tenkitlerin hepsini değerlendirdiğimizde sistemsel temele işaret eden tek bir problemle karşı karşıya değiliz.
Uçum “Bir sistemin demokratik olup olmadığının ölçütü, sistemin kuruluşunda halk iradesinin ne kadar belirleyici olduğuyla ilgilidir. Demokrasiye ısrarla yeni tanımlar getirme gayreti, aslında halk iradesine dayalı siyasal sistem işleyişine alternatif arama uğraşıdır. Bu Batı’da gelişen bir eğilimdir. örneğin Batı şu an “fonksiyonel demokrasi”, “holonik demokrasi” üzere yeni demokrasi stillerini tartışıyor. Bu tartışmanın gerisinde da şu var; genel oy hakkı beklenen randımanı sağlamıyor, hedefe uygun işlemiyor.”
BİR BAKANIN DEĞİŞMESİ PARLAMENTER SİSTEMİ KİLİTLİYORDU
Artık, parlamenter sistemde bir tane bakanın değişmesi siyasetin gündemini o işin başından sonuna kadar kilitler miydi kilitlemez miydi? Zira başbakan cumhurbaşkanına gidecekti, şu olacaktı bu olacaktı, aman niçin ayrıldı vs. tartışmaları olacaktı… Bu yeni sistemde biliyorsunuz bir tane bakan sessiz sedasız bakılırsavden alındı yerine yeni bir bakan atandı. Kimse farkında bile olmadı değil mi? İstifalar oldu, Türkiye’de bir hükümet sorunu, bir hükümet krizi ya da o periyoda ait bir yürütme sorunuyla karşı karşıya kaldık mı, kalmadık.
Bir de bu sistemin modülerlik avantajı var, evvelden yeni bir bakanlık kuracaksın ya da bir öteki bakanlığı böleceksin, bunun tartışması meclise gelecek, kanunla yapacak, yürütmeyi aksatacak birfazlaca sorun çıkacak. Bunun tartışması en az 2-3 ay sürerdi. Artık ne oldu? Kararnameyle bir bakanlık ayrıldı tahminen işlevsel olarak daha düzgün olacağı düşünüldüğü için, işte Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı kuruldu, başkası Çalışma ve Toplumsal Güvenlik oldu; bakanlar atandı bitti gitti. bir daha üst kademe yöneticilerinde de o denli. Geçmişte bir yerin genel müdür yardımcısının bile değişmesi siyasi magazinin kıymetli bahislerinden birisi olurdu. Artık bu değişiklikler gereksinime nazaran süratle yapılabiliyor, siyaseti ve genel kamuoyunu meşgul eden hususlar olmuyor.
BAKANLIKLAR ORTASI EŞ GÜDÜM GEÇMİŞTEN ÇOK DAHA YÜKSEK DÜZEYDE
Eski sistemi biliyorsunuz bakan temelinde protokol işlerini yapar, asıl işi kim yapardı: müsteşar. Bakan yardımcıları da o protokol süreçlerinin yardımcısı olarak gelirlerdi. Artık ise bakan bizatihi operasyonel aktör haline dönüştüğü için, bakanlığın da bir bütün olarak hareket etme kabiliyeti arttı. Bütün bakanlıklarda bu biçimde. Onun haricinde örneğin birtakım pratik bahislere baktığımızda, bir daha eş güdüm problemi. Birfazlaca bahiste bakanlıklar ortası eş güdümü geçmişte görmediğimiz kadar çok yüksek düzeyde gördük. Yani bu, doğal afetlerde de oldu, iktisat süreçleri idaresinde de oldu. Biroldukça bakanlık süratli bir biçimde bir ortaya gelip, ortaklaşa süreç idarelerini yaptılar. Pandemi uğraşı, hatırlayın ulusal pandemi raporunun çalışılmaya başlandığı tarih Nisan 2019. Yayınlandığı tarih Ekim 2019. Dünyada pandemi mi var? Yok. Bu cumhurbaşkanı sonucuyla olan, Resmi Gazetede yayımlanan çalışma.
YENİ SİSTEM KAPASİTE KULLANIMINI ARTIRDI
Biz bilhassa Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçtikten daha sonra, terörle uğraşta çok yüksek kapasiteli bir terörle çaba pratiği ortaya koymadık mı? Hudut ötesi süreçler açısından, hudut içerisinde jandarmanın, emniyet güçlerinin vs. terörle uğraştaki başarısı açısından. Bunlar güç dağınıklıklarının olduğu heyet asıllı çalışmanın olduğu, bakanlar şurası asıllı çalışmanın olduğu sistemlerde hayli kolay başarılabilecek şeyler değil. Zira süratli karar alma marifeti aslına bakarsan yok orada. Başbakan tek başına kendi alanı hariç karar alamıyor. Lakin burada kararlar kabiniçin çıkmıyor. Kararlar cumhurbaşkanı sonucu olarak çıkıyor. ötürüsıyla her vakit kabine toplantısına da muhtaçlık yok, süratli, esnek ve modüler bir idare bu hem de.
Bugün kaç tane doğal afet yaşadıysak, sarsıntı oldu, sel oldu vs. bütün bunlarda hem yürütmenin hayli süratli hareket etme kabiliyetini gördük birebir vakitte yaraların sarılmasında inanılmaz süratli bir müddetç idaresi gördük. Suriye ve Irak hudut ötesi güvenlik süreçlerinde, memleketler arası haklarımızın korunmasında, Karadeniz-Akdeniz-Libya-Azerbaycan süreçlerinde daima yüksek kapasiteli ve faal çalışmalar gördük. Mültecilik konusunda, yani alışılmış ki bu yeni sistemdilk evvel de başlamıştı lakin yeni sistem nasıl bir imkan sağladı? Bu süreçlerin idaresinde bir daha en kuvvetli, en tesirli uyumu ve merkezi karar alma süreçlerinin örgütlenmesini sağladı.
Geçmişte de bizim devlet kapasitemizin, takım ve kaynak açısından kâfi olduğu lakin son derece makus kullanıldığı devirlerimiz olmuştur. Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin en kıymetli yararlarından birisi, takım ve kaynak açısından devlet kapasitesini mümkün olan en verimli biçimde kullanma maharetine sahip olmasıdır. Uygulama problemleri da dediğimiz üzere 3 yıllık sistem açısından kaçınılmaz olan sıkıntılardır. ABD dahi 200 yılı aşkın sistemle ilgili yeni revizyon gereksinimlerini konuşuyor. Biz en geç iki periyot sonunda sistemin tam olarak oturduğu bir müddetç yaşarız, öngörüsündeyim.
Ahenk maddelerine değinirsek, seçim sistemi, siyasal partiler, Meclis iç tüzüğünün değiştirilmesi hususlarında sizin açınızdan en acil muhtaçlık hangisi ve niye?
Artık şu biçimde diyeyim, bir zarurî ahenk dediğimiz bir kısım var bir de tercihe dayalı ahenkler var. Mecburî ahenk, Türkiye’de 900’ün üzerinde kanun var, biz bunun geçiş periyodunda 600’e yakınını gözden geçirdik. Orada yeni sisteme uygun birtakım düzenlemeler yapıldı KHK’larla. daha sonra o KHK’lar Meclis’te kanun olarak da kabul edildi. Lakin hem kanunların tamamında tıpkı vakitte ikincil mevzuatta zarurî ahenk tamamlanmış değil. Bitinceye kadar da devam edecek. Burada bir sorun yok. Siyasi partiler kanunu, seçim kanunu, meclis iç tüzüğü açısından ele aldığımızda, meclis iç tüzüğü bence bir mecburî ahenktir. Yeni sisteme geçildikten daha sonra alışılmış ki yeni sistemin zorunlulukları sebebiyle, meclis iç tüzüğünde değişiklikler yapıldı, bu kaçınılmaz bir formda yapılması gereken değişikliklerdi. Lakin yeni bir meclis iç tüzüğü Anayasa’da meclisin bu yeni konumlanışına bakılırsa, meclisin rolünü ve gücünü yansıtabilecek bir iç hukuk metni olarak yapılmak zorunda. Şayet bu yapılırsa, meclisle ilgili çoğunluğu yapay tartışmaların da şimdi biteceğini düşünüyorum.
Uçum “Cumhurbaşkanının takımlarının, cumhurbaşkanının programı haricinde hareket etmelerini beklemek, ömrün olağan akışına, en sıradan mantık kurallarına ve demokratik siyasetin temellerine alışılmamıştır. Aslında bu seçilmiş-atanmış münasebeti probleminde, atanmışlara farklı bir rol biçmek istiyorlar. Siz devletsiniz, onlar hükümet ayrımını koymaya çalışıyorlar. Yani bir daha bir daha ulusal egemenliği parçalama, kurumsal/bürokratik egemenlikler oluşturma uğraşı var. Demokratik iradenin sonlandırılması hayali kuruluyor.”
SEÇİM SİSTEMİ REVİZE EDİLMELİ
Siyasi partiler ve seçim hukuku hakkında da mı tıpkı düşünüyorsunuz?
Siyasi partiler hukukunda, mevcuttaki, sonuçta bir darbe kanunu, değişmesi gerekir. Siyasi partilerin işleyişi açısından, demokratik idare temeline dayalı olarak yeni düzenlemeler yapılması kelam konusu olabilir. Yani, siyasi partilerin kendi iç işlerinde kendi tüzüklerinin daha aktif ve kuvvetli olduğu bir siyasi partiler hukuku gündeme getirilebilir. Bu yanıyla demokratikleşme açısından siyasi partiler hukukunda değişiklik yapılmasının ben gerekli olduğunu düşünüyorum. Lakin bu mecburî bir ahenk mudur, değil midir? Bizim siyasi partiler artık parlamenter sistemin siyasi partileri olmadığını anlamalılar. ötürüsıyla başkanlık sisteminin siyasi partisi nasıl olursa, ona uygun bir siyasi parti pratiği de geliştirmek zorundalar.
Seçim hukuku biraz daha farklı. Seçim hukukunda şu biçimde bir şey var, olağan meclis seçimleri açısından söylüyoruz. Meclis seçimleri açısından yüzde 10 barajı bana nazaran parlamenter sistemin ürettiği bir sistemdi. Zira yüzde 10 barajının öne sürülen nedeni, idarede istikrar prensibiydi. Bu da olağandı zira hükümet meclisten seçiliyordu. Gerçi o bile kaygıya deva olmadı, biliyorsunuz ANAP devrinden daha sonra AK Parti’ye gelinceye kadar daima koalisyon hükümetleri oldu. Artık sistem değişti, artık idarede istikrar, meclisin kurucu unsuru olmaktan çıktı. Meclisin kurucu unsuru, artık temsilde adalet ve karar alma istikrarı olmak zorunda.
niye karar alma istikrarına muhtaçlık var? Minimalin temsili nasıl bir haksa, meclis gücünün dağılmaması da o denli bir gerekliliktir. Artık siz meclis gücünü dağıtırsanız salt çoğunluk gerektiren, nitelikli çoğunluk gerektiren konularda meclisin karar almasının önüne geçmiş yahut minimal temsile makro güç vermiş olursunuz. ötürüsıyla ister istemez mecliste karar alma istikrarını sağlayabilecek bir önleme gereksinim var. O yüzden ben, bir barajın gerekli olduğunu düşünüyorum lakin bu barajın öne sürülen sebebinin artık idarede istikrar değil, karar alma istikrarı olduğunu ve bu barajın bana nazaran yüzde 5 olmasının sistemin iç tutarlılığı açısından uygun olduğunu düşünüyorum. O husustaki münasebetim de şu; nasıl ki cumhurbaşkanı adayı göstermek için siyasi partilerin son meclis seçimlerinde tek başına yahut birlikte yüzde 5 oy almış olması yetiyorsa, Mecliste temsil edilmek için de yüzde 5 kâfi kabul edilebilir.
Seçim etrafını değiştirdiğinizde, daraltılmış bir seçim etrafında doğal seçim barajı ortaya çıkacak. Seçim etrafı daraltılmaz ise yüzde 5 barajı burada bir badire oluşturmaz mı gelecek açısından?
Şöyle, baraj hangi seçim sisteminde fonksiyoneldir ona baktığınızda, olağan ki birden çok milletvekilinin seçildiği seçim bölgesi sistemlerinde manalıdır. Bizdeki tartışmalarda “dar bölge” siyasetin gündeminde değil. O yüzden seçim bölgelerinin üçlü beşli yedili olup olmaması üzerine tartışmalar yapılıyor. Orada da ağır basan seçenekler herbiçimde yedi milletvekili en optimist ihtimalle beş milletvekilli seçim bölgesi sistemidir.
SEÇİM ETRAFLARI PROBLEMİNİ TARTIŞMALIYIZ
Seçim bölgeleri sıkıntısının de tartışma konusu olması gerektiğini düşünüyorum. Bir seçim bölgesinde ne kadar az milletvekili çıkarsa seçmenle milletvekili içindeki münasebet o kadar kuvvetli olur. Bu da demokrasinin gereklerinden birisidir. Seçmenin seçtiği şahsa taleplerini direkt iletebilmesi, hesabını sorabilmesi bakımından bu gerekli. 98 milletvekili seçilen bir seçim bölgesi olmamalı, bu seçmen-seçilen münasebetini anonimleştiriyor, halbuki seçmenle milletvekili içindeki ilgi ne kadar bireyselse demokratik düzey o kadar yüksek olur. O yüzden seçim bölgesi tercihinde ne kadar az milletvekili çıkacak biçimde seçim bölgeleri planlanırsa, seçmenle seçilmiş içinde olan münasebetin demokratik etkileşim boyutu da o kadar kuvvetli olur.
Muhalefet partileri güçlendirilmiş parlamenter sistem tekliflerini açıklıyor. Siz eski sisteme dönülebileceğini düşünüyor musunuz?
Hayır, daha evvel de deklare ettim. Zira demokratik rutin içeresinde halk hiç bir vakit kendi demokratik kazanımlarından vazgeçmez. Eski sisteme geçmek demek direkt halkın yürütme seçme hükümet kurma hakkının ortadan kaldırılması demek. Halkın cebinde iki tane oy var. İkisi de kuvvetli oy, birisiyle meclisi başkasıyla hükümeti belirliyor. Siz olağan şartlarda halka ben o iki oydan birini senden geri alacağım derseniz bu halkın demokratik kazanımlarının geriye gitmesi manasına geldiği için halktan ona alamazsınız. Yani halk durduk yere cebindeki demokratik gücü çıkarıp vermez. Siyasi tarihe bakın gerçekten darbeler, iç savaşlar, olağanüstü şartlar olmadıkça hiç bir halk elde ettiği demokratik kazanımdan vazgeçmiş değildir.
Bir de dünyada demokratik toplumlar içerisinde oy gücünü en tesirli kullanan toplumlardan birisi bizim milletimizdir. ötürüsıyla halk bu tezle karşısına çıkan şahsa geçit vermez, demokratik şuur açısından söylüyorum, geriye dönüşe müsaade vermez. Teknik açıdan da bu sorun. Nasıl olacak? Yani artık deniliyor ki bir cumhurbaşkanı adayı belirleyeceğiz. Onunla protokol yapacağız, o seçildikten daha sonra parlamenter sistem açısından gerekli geçiş sürecini yönetecek. Halk hükümet faaliyeti yerine geriye dönüşü sağlayacak bir kişiyi tercih etmez. Zira hizmetlerin aksayacağını düşünür. Kendi muhtaçlıklarını karşılamak yerine geriye dönüş için çalışacak bir şahsa, halk hangi münasebetle oy verecek? Nasıl bir vaat koyuyor? Diyor ki sen iki sene tahammül et, iki sene fedakarlık yap parlamenter sisteme geçince hem hayat koşulların yükselecek hem hizmetlerin kalitesi artacak. bu biçimde bir siyasi teze demokratik şuurla hareket eden halkın olumlu reaksiyon vermesi sıkıntı.
Uçum “Bir de bu sistemin modülerlik avantajı var, evvelden yeni bir bakanlık kuracaksın ya da bir öbür bakanlığı böleceksin, bunun tartışması meclise gelecek, kanunla yapacak, yürütmeyi aksatacak biroldukça sorun çıkacak. Bunun tartışması en az 2-3 ay sürerdi. Artık ne oldu? Kararnameyle bir bakanlık ayrıldı tahminen işlevsel olarak daha uygun olacağı düşünüldüğü için, işte Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı kuruldu, başkası Çalışma ve Toplumsal Güvenlik oldu; bakanlar atandı, bitti gitti.”
PARLAMENTER REJİME DÖNÜŞ VAADİ, İRRASYONEL BİR SENARYO
Teknik olarak öteki bir boyutu daha var. Cumhurbaşkanlığını kazanacaklar, yetmez. Mecliste de 360 milletvekili kazanacaklar, daha sonra anayasa değişikliğine gidilecek, daha sonra yeniden halka gidilecek. Evvel iki tane seçim yap. daha sonra referandum yap, halk bunu kabul ettikten daha sonra yine meclisi ve cumhurbaşkanı seç… Üst üste seçimler, en çok iki yılda en az beş seçim. Bu son derece irrasyonel bir senaryodur. ötürüsıyla ben parlamenter sisteme dönüş sıkıntısını büsbütün Cumhurbaşkanı Erdoğan tersi siyasi projenin bir söylemi olarak düşünüyorum, gerçek bir amaç olarak tanımlanmadığını görüyorum.
Kaldı ki güçlendirilmiş parlamenter sitem dediklerinde getirdikleri yeni bir şey yok. Kurucu/yapıcı güvensizlik oyu haricinde, o da aslında bir krizin ispatından öteki bir şey değil. Yani diyorlar ki ben başarısız olmuş bir hükümeti düşürmek için onun yerine gelecek hükümet konusunda anlaşacağım, şayet anlaşırsam hükümeti düşüreceğim. Anlaşamazsan demek ki başarısız olmuş bir hükümete ülkeyi mahkûm edeceksin. Ya da düşük oyla (sıradan çoğunluk) hükümet kurma, yüksek oyla (salt çoğunluk) hükümet düşürme imkanı getirmek. Tüm bunlar parlamenter sistemdeki hükümet krizleri bakımından itiraftır. ötürüsıyla söylenen yeni bir şey yok ve gerçekçi bir siyasi projeksiyon da değil. Onun için ben başarılı olacaklarını düşünmüyorum.
KAYNAK: KRİTER MECMUASI – NEBİ MİŞ / CEM DURAN UZUN
Temmuz prestijiyle, Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi, üç yılını doldurdu. Bu üç yılda gelinen noktayı ve eski sistemle içindeki farkları, Cumhurbaşkanı Başdanışmanı ve Hukuk Siyasetleri Konseyi Başkanvekili Mehmet Uçum’la konuştuk. Yeni sisteme geçilmesi sırasındaki hazırlıkların da ortasında yer alan Uçum, sistemin üç yıllık performansını değerlendirirken, olması ve yapılması gerekenler ile maksatları de anlattı.
9 Temmuz itibariyle Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin 3 yıllık sürecini deneyim ettik. Bu deneyimlerden de hareketle genel bir kıymetlendirme yapabilir misiniz?
Biliyorsunuz, 24 Haziran 2018 seçimi aslında erkene alınmış bir seçimdi. Referandumla kabul edilen 2017 Anayasa değişikliğinde seçimlerin -Meclis daha evvel yapılmasına karar vermezse- 3 Kasım 2019’da yapılacağı karar altına alınmıştı. Ancak o günün kuralları, seçimlerin bir buçuk yıl kadar erkene alınmasını gerektirdi ve 24 Haziran 2018’de seçimler oldu. Bunun şu biçimde bir kıymeti vardı; 16 Nisan 2017’den daha sonra bizim önümüzde yaklaşık iki buçuk yıllık bir süre olacaktı. Bu süreyi biz ahenk düzenlemeleri için kullanacaktık, gerekli değişiklikler hazırlanacaktı. Yani yeni sisteme geçiş için yaklaşık iki buçuk yıllık bir hazırlık süreci yürütülecekti. aslına bakarsan bir yönetim hukukçusu, “bu biçimde bir geçiş lakin 5 yıllık bir devirde olur, hatta geçiş dönemi/geçiş süreci müsteşarlığı kurulmalıdır” biçiminde bir görüş söz etmişti. Ancak seçimlerin erkene alınması, üç ay içerisinde bu geçiş sürecindeki mevzuat düzenlemelerinin yapılması üzere bir mecburilik doğurdu. Gerçekten olağanüstü bir iş başarıldı ve 9 Temmuz’da hem kurucu kararnameler yürürlüğe konuldu birebir vakitte yeni sistem devreye girdi.
Artık alışılmış, üç yıllık pratiği performans açısından kıymetlendirebiliriz. Fakat evvel kuruluş açısından değerlendirdiğimizde, aslına bakarsanız parlamenter sistemden farkını çabucak bakılırsabiliyoruz. 24 Haziran’da seçim yapıldı, hükümet kuruldu, meclis aritmetiği aşikâr oldu, 9 Temmuz’da Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi devreye girdi ve tıpkı gün kabine gorevlendirmeleri yapıldı. Yani hükümetin kuruluşu açısından baktığımızda, seçim akşamı yürütmenin aşikâr olduğu bir sistemden kelam ediyoruz. Tek partili hükümetler devrinde bile bir buçuk aya yakın müddette kurulan hükümetler biliyoruz. Burada 16 günde hem yeni sistem devreye alındı hem kabine kuruldu birebir vakitte sistem çalışmaya başladı.
Devam edersek evvelce bakanlar ikili (cumhurbaşkanı ve başbakan), üst kademe yöneticileri üçlü kararname ile atanıyorlardı (cumhurbaşkanı, başbakan ve ilgili bakan). Yeni sistemde hem bakanlar hem üst kademe yöneticileri, yürütme nazaranvi ve yetkisini üstlenmiş cumhurbaşkanının iradesine bağlı olarak atanıyor. ötürüsıyla ikili, üçlü kararname kuvvetlikleri ortadan kalktı. Üst kademe yöneticilerinin vazife mühleti, seçilmiş cumhurbaşkanının bakılırsav müddetiyle sonlandırıldı. Bu örneğin son derece değerli bir değişimdir. Çok da fark edilmiyor. Zira evvelce biliyorsunuz 65 yaşına kadar kamu nazaranvlisi ve memur olarak bakılırsav yapma hakları vardı. Bunların bakılırsav müddeti 65 yaşında emekli olma tarihine kadardır fakat hükümetlerin mühleti iki seçim periyodu içindedır. ötürüsıyla üst kademe yöneticileriyle seçilmiş irade içinde bir vakit uyumsuzluğu vardı. Cumhurbaşkanlığı 3 No’lu Kurucu Kararnamede, üst kademe yöneticilerine ait düzenleme motamot şöyleki yapılmıştır: Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’ne ekli bir numaralı cetvelde yer alan üst kademe yöneticilerin misyon mühleti, atandıklarında bakılırsavde bulunan cumhurbaşkanının misyon müddetini geçemez. Cumhurbaşkanının bakılırsavi bitmiş olduğinde bunların da bakılırsavi sona erer.
HEM HÜKÜMET ISLAHATI tıpkı vakitte İDARİ ISLAHATLAR BİRLİKTE YAPILDI
Yeni hükümet sistemine geçişle birlikte idari ıslahatların da bir arada yapılması geçiş süreci açısından nasıl bir sonuç doğurdu?
Artık biz 9 Temmuz’da Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemini devreye aldık lakin daima hükümet ıslahatı üzerinden husus konuşuldu. Aslında hem hükümet ıslahatı yaptık tıpkı vakitte idari ıslahat yaptık. Lakin idari ıslahat biraz gölgede kaldı. İdari ıslahat konusuna bakıldığında, kimi ayrıntıları sizinle paylaşabilirim. Bir defa esasen bakanlık sayısının 16’ya indirilmesi başlı başına yönetimsel manada önemli bir reformdu. Hatırlayın parlamenter sistemde en son 5 tane başbakan yardımcımız vardı, 22 tane de bakan vardı. Bakanlık sayısının 16’ya indirilmesinin yanında bir tane cumhurbaşkanı yardımcısı atandı. Aslında orada sayısal hudut yoktu. 16 Nisan referandumu öncesinde biliyorsunuz, en büyük palavralardan birisi de oydu. Bu sistemde seçilen cumhurbaşkanı, 100 tane cumhurbaşkanı yardımcısı atar, eşini dostunu yapar gibi…
Geçiş sürecine baktığımızda mecburî değişiklikler hariç eski idari teşkilat devam edebilirdi lakin Türkiye’de bu tercih edilmedi. Tam bilakis hükümet ıslahatını, idari ıslahatlarla tamamlama üzere bir yaklaşım geliştirildi. Müsteşarlıklar, merkez valiliği, bakanlık müşavirlikleri kaldırıldı. Biliyorsunuz orada baş karışıklığı oluyor; bakanlık müşavirlikleri kaldırıldı lakin bakan müşavirliği getirildi. O da tekrar bakanla gelip giden, yani devlete yük olmayacak hudutlu sayıda belirlendi. Kamu misyonu için sivil insan gücünden yararlanma imkanı oluşturuldu. Sivil insan kaynağı, kamunun istihdamı için havuz oldu. Üst kademe yöneticilik için evvelden yalnızca kamuda 12 yıllık bir kıdem kaidesi aranırken, bu müddet kamu özel dal ayırımı yapılmaksınız 5 yıla indirildi. Üst kademe yöneticilerinin mukadderatı artık seçilmişlerin iradesine bağlandı. Hatırlayın parlamenter sitemde genel müdür bakılırsavden alındı, Danıştay’a gitti iptal edildi, o misyona başlatıldı, başlatılmadı hengameleri çıkardı, yani bürokrasi ile seçilmiş irade içinde inanılmaz çatışmalar olurdu. Artık mevzuatı gereği, üst kademe yöneticilerin nazaranv müddeti, seçilmiş iradenin bakılırsav müddetiyle sonlu olduğu için bu tip çatışmaların da önüne geçilmiş oldu. Ayrıyeten 64 fonksiyonsuz heyet kapatıldı. Yürütmedeki 382 ünite 299 üniteye indirildi. bu biçimde baktığınızda 9 Temmuz’dan itibaren yürürlüğe konan birinci 14 Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi hem hükümet ıslahatına uygun düzenlemeler yaparken birebir vakitte önemli bir idari ıslahatın temelini oluşturdu ve doğal ki bu ıslahatlar muhtaçlığa nazaran devam edecek.
Mehmet Uçum “Demokrasinin işleyişinde temel olan bahis, yalnızca seçmenin oy kullanma hakkı değil oy gücünün tesirini de artırabilmektir. Bunu sağlayabilecek en kıymetli imkanlardan birisi seçmenin seçenek fazlacaluğuna sahip olmasıdır. Seçmen o günün şartları çerçevesinde kendi gereksinimlerine nazaran daha birinci günden birden hayli seçeneğe sahip. Seçenek fazlacaluğu, seçme özgürlüğünü güçlendiren bir ögedir.”
SEÇENEK ÇOKLUĞU SEÇME ÖZGÜRLÜĞÜNÜ GÜÇLENDİRİR
İsterseniz şu biçimde bir soru ile devam edelim. Başkanlık sisteminin prototipi ABD’de olduğu için Türkiye’nin benimsediği sistem ABD ile karşılaştırılıyor ve birtakım farklılıklar birinci baştan itibaren tenkit konusu ediliyor. Bu sistemin Türkiye’ye özgünlüğü sorununu siz nasıl değerlendiriyorsunuz?
Natürel ABD sisteminde sizin de bildiğiniz üzere fazlaca tartışılmış kimi kurumlar, Türkiye’nin gereksinimleri üzerinden değerlendirildi, bunlar yerine Türkiye’ye uygun modeller kurgulandı. Bunlardan birisi farklı vakitli seçim yerine eş vakitli seçimin tercih edilmesidir. Bizdeki eş vakitli seçim, bir manada sabit eş vakitli seçim değil yakın vakitli seçime de müsaade veren bir sistemdir. Bunun ehemmiyeti nedir? Demokrasinin işleyişinde temel olan husus, yalnızca seçmenin oy kullanma hakkı değil oy gücünün tesirini de artırabilmektir. Bunu sağlayabilecek en değerli imkanlardan birisi seçmenin seçenek oldukcaluğuna sahip olmasıdır. Artık bizdeki sisteme baktığınızda seçenek oldukcaluğu açısından seçmenin hangi tercihleri olabiliyor? Birincisi eş vakitli seçimde daha birinci seçimde hem yürütmeyi birebir vakitte parlamentoyu seçebilir. Burada tercihi uyumlu idare yahut bölünmüş idare olabilir (cumhurbaşkanını farklı parlamento çoğunluğunu farkı siyasi mecradan seçebilir). Seçmen o günün şartları çerçevesinde kendi gereksinimlerine nazaran daha birinci günden birden çok seçeneğe sahip. Pekala şunu da yapabilir mi? Birinci çeşitte cumhurbaşkanını seçmez ikinci tipe bırakır, bu biçimde meclis aritmetiği muhakkak olmuş olur ve meclis aritmetiğindeki duruma göre cumhurbaşkanını ikinci cinste seçebilir. Seçenek oldukcaluğu, seçme özgürlüğünü güçlendiren bir ögedir.
SİSTEM İDARE KRİZİ ÜRETMEYECEK BİR ÇERÇEVEYE DAYANIYOR
ABD modelinden 4-5 mevzuda temel farkımız var. Bunlardan biri değindiğimiz eş vakitli seçimdir. ABD modelinin revizyonu ile ilgili tartışmalarda da eş vakitli seçim problemi son 50 yıldır fazlaca önemli gündemlerden biri olmuştur. ABD’deki farklı vakitli seçimin oluşturduğu bir sorun var. O sorun topal ördek. Yani kongrenin senato ayağı ya da temsilciler meclisi ayağından birisinin liderin destekçisi olmaması kısmen sorun doğuruyorsa da ikisinin birden liderin karşısında bir durum alması tam bir tıkanıklık üretiyor.
Ayrıyeten ABD başkanlık modeli biliyorsunuz federal yapı üzerine konseyi bir sistem. Aslında ABD’de temel olan liderin çeşitli hallerde sonlandırılmasıdır. Zira eyaletlerin haklarını korumak için bu sonlandırmaya gereksinim duyuluyor. Bunun için Senatoya nüfusu ne olursa olsun her eyaletten 2 tane senatör seçiliyor. Zira küçük eyaletlere güç kazandırmak gerekiyor. Örneğin üniter yapıda bütçenin yürürlüğe konulamaması, o devletin iflas etmesi demektir. Ancak ABD’deki kelam konusu bütçe yalnızca federal devletin bütçesi olduğu için federal düzeyde kimi aksaklıklar haricinde bir sorun çıkmıyor. Hakikaten o bahiste bir araştırma da vardı; federal devletin bütçesinin bütün ülkenin ekonomik süreçlerine tesiri yüzde 2 ila 8 içinde değişiyor. Zira federe devletin bütçesi aslına bakarsanız kendi işleyişleri bakımından kâfi oluyor. ötürüsıyla ABD bütçe modelinin Türkiye’ye uymayacağı son derece açık.
Üst seviye yöneticilerin Senato onayına sunulması, o aslına bakarsan federal devlet yapısına uygun bir durum. Şöyle düşünün; Senato onayı küçük eyaletlere hükümet karşısında bir güç veriyor. Bu güç üzerinden federal hükümetten taleplerde ve kaynak paylaşımında, küçük eyalet olmalarına karşın avantaj elde ediyorlar. Aksi takdirde onlar ezilen konumda olurlar. Lakin bu mevzu Amerikan sisteminin ne kadar demokrasiye uygun olduğu tartışmasını da birlikteinde getiriyor, yani nicel olarak fazlaca küçük bir ünitenin nitel olarak epeyce büyük bir güce sahip olması demokrasiye ne kadar uygun sorusu soruluyor. ABD sistemi sizin de fazlaca yakından bildiğiniz üzere temel itibariyle başkanlık sistemi diye tanımlanıyor fakat literatürde “kongre hükümeti sistemi” diye de isimlendiriliyor. Yani bu ismin konulmasının da özel bir niçini var zira eyaletlerin hukukunu koruyacak düzenekler Kongre bilhassa Senato kanadı üzerinden yapılandırılmış durumda.
Tüm bunlara baktığınızda Amerikan siyasal toplumu, Amerikan federal devlet yapısının gereksinimi olan kimi kurumları hükümet modeli içerisinde değerlendirmiştir ve vakit içerisinde de bunu güçlendirmeye çalışmışlardır. Türkiye ise üniter bir devlet. Biz şayet meclis bütçeyi reddederse ikincil bütçeyi yürürlüğe koyma imkanını getirmezsek, devletin işleyişinin tıkanması bir yana, kamu hizmetlerinin yürütülmesi imkansız hale gelir ve toplumun gereksinimleri karşılanamaz. Kanun koyucu bunu gözetmeden rastgele bir sistem kurarsa aslında kaosa yol açabilecek bir boşluk bırakmış olur.
ZAFİYET ÜRETMEYECEK SONUÇLAR PLANLANDI
Bir başka husus atamaların meclis onayına sunulup sunulmaması; ABD’de bir bakanın üç ay boyunca atanmaması federal devlet işleyişi açısından epey büyük sıkıntılar üretmiyor. Federe devletleri ise hiç etkilemiyor. Bizde kabine üyelerinin atanmasının meclise sunulması yürütme faaliyetleri bakımından bırakın üç beş ayı bir ay bile gecikse zafiyet üretebilecek sonuçlar doğurur. Hele üst kademe yöneticileri konusunda kamu hizmetlerinde tıkanıklar hayli daha fazla olur, üçlü kararnameyle üst kademe yöneticilerinin atanmasında yani atamaların güç paylaşımına mevzu yapıldığı devirde bile yaşadığımız fazlaca eza var. Meclis onayı getirildiğinde organlar içinde bu çatışmalar Türkiye’de yürütmenin işleyişi bakımından epey önemli zafiyetler, külfetler çıkarabilir.
Burada şöyleki denilebilir, yürütmenin faaliyetleri bakımından kasvet olmayacak konumlar da vardır, mesela büyükelçiler üzere, devlet üniversitelerine rektör atanması üzere vb.… Bu konularda meclisin tamamının değil de tahminen bütün partilerin oransal iştirakiyle mecliste oluşturulacak özel bir kurulun onayına sunulması üzere modeller tercih edilebilir mi? Bunlar her vakit tartışılabilir. Burada dikkat edilmesi gereken şey organ (yasama ve yürütme) çatışmasına müsaade etmeyecek tahliller bulabilmektir. Zira bizim sistemde organ çatışmasının tahlili ya uzlaşmadır ya seçimlerin yenilenmesidir. Öteki tahlil yok. Ki biliyorsunuz bizde seçimlerin yenilenmesi, sistemsel açıdan fazlaca istisnai bir durum olarak getirilmiştir. O denli sık sık seçimleri yenileyelim üzere bir durum da gerçekçi değildir.
[Cumhurbaşkanlığı Hukuk Siyasetleri Şurası Başkanvekili ve Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Mehmet Uçum, Cumhurbaşkanlığı Hukuk Siyasetleri Konseyi Başkanvekili ve Cumhurbaşkanı Başdanışmanı Mehmet Uçum ve SETA Siyaset Araştırmaları Yöneticisi Nebi Miş ve SETA Araştırmacısı Cem Duran Uzun]
Uçum “Parlamenter sistemde bir tane bakanın değişmesi, siyasetin gündemini o işin başından sonuna kadar kilitler miydi kilitlemez miydi? Zira başbakan cumhurbaşkanına gidecekti, şu olacaktı bu olacaktı, niçin ayrıldı vs. tartışmaları olacaktı… Bu yeni sistemde biliyorsunuz bir tane bakan sessiz sedasız nazaranvden alındı yerine yeni bir bakan atandı. Kimse farkında bile olmadı değil mi? Türkiye’de bir hükümet sorunu, bir hükümet krizi ya da o periyoda ait bir yürütme sorunuyla karşı karşıya kaldık mı, kalmadık.”
SİSTEMİN DEMOKRATİKLİK ÖLÇÜTÜ, HALK İRADESİNİN BELİRLEYİCİLİĞİNDEN GELİR
Muhalefetin çoklukla biroldukca sıkıntıyı eski sistem mantığıyla ele aldığı görülüyor. bir daha bu performansı dikkate aldığımızda, yeni sistemin demokratikliği yahut yetkilerin en üst seviyede toplanmasıyla ilgili tenkitler var. Bu mevzuda sizin yaklaşımınız nedir?
Birincisi bir sistemin demokratik olup olmadığının ölçütü, sistemin kuruluşunda halk iradesinin ne kadar belirleyici olduğuyla ilgilidir. Demokrasiye ısrarla yeni tanımlar getirme uğraşı, aslında halk iradesine dayalı siyasal sistem işleyişine alternatif arama uğraşıdır. Bu Batı’da gelişen bir eğilimdir. örneğin Batı şu an “fonksiyonel demokrasi”, “holonik demokrasi” üzere yeni demokrasi stillerini tartışıyor. Bu tartışmanın gerisinde da şu var; genel oy hakkı beklenen randımanı sağlamıyor, emele uygun işlemiyor. Batı, 170 yıl evvel genel oy hakkı gayretini başlatmış bir tarihten geliyor. Artık ise diyorlar ki “bizim her çemberin kendi ortasında yönetimsel süreçleri belirlediği ancak bir üst çembere dahil olmadığı yeni tipte birtakım demokrasi arayışlarına girmemiz gerekiyor”; asıl niyet genel oy hakkını tartışmaya açmak. Emin olun önümüzdeki 20 yıl ortasında Batı siyaset fikrinde bu fazlaca fazla öne çıkan bir bahis olacak.
Bu yüzden demokrasi tartışması yapanlar, bunu demokrasinin klasik manasını bozacak biçimde yapıyorlarsa ben bunu antidemokratik bir yaklaşım olarak değerlendiririm. Evvel demokrasinin tarifinde mutabık mıyız, bunda mutabakatımız lazım. Artık deniyor ki bu sistem monist bir sistemdir. bu biçimde jenerik laflar ediliyor da burada kastedilen şey yürütme nazaranv ve ytesirinin lidere ilişkin olması ise esasen başkanlık sisteminin temeli budur. Yani Anayasa’nın 8. unsuru yürütme nazaranv ve yetkisini cumhurbaşkanına veriyor… Artık bu manada monist sistem deniyorsa, bu eleştirilebilecek bir şey değil. bu biçimde ben de şunu soruyorum: başkanlık modeli gayrı yasal bir model midir ki buna karşısınız? Bir tercih yapabilirsiniz. Başkanlık modeli, yarı başkanlık modeli ve parlamenter model içinde parlamenter sistemi seçebilirsiniz. Lakin siyaset teorisi ve hukuk açısından yasal olan öteki hükümet modellerine antidemokratik diyemezsiniz. bu biçimde siz demokrasiyi parlamenter modelle sınırlandırıyorsunuz demektir. Demokratik hükümet modelleriyle bağdaşır mı bu yaklaşım?
Artık başkanlık modelleri hukuksal ve siyasi sorumluluk açısından lider üzerinde ağırlaşan sistemlerdir. Sonuçta seçmene hesabı lider veriyor. Her türlü türel ve cezai sorumluluğu da var. Pekala lider irade olarak yürütme gücünü kullanıyor da bunu tek başına mı yapıyor? bu biçimde gelelim liderin ekiplerine… Yeni sistem nasıl kuruldu? Kabinesi, konseyleri, ofisleri, başkanlıkları… Baktığınızda bir yanda yüzde elliden çok oyla seçilmiş bir lider var, öte yandan liderin kolektifleri var. Kolektiflerin başında icracı gücü en yüksek olan kabinesi var. Onun yanı sıra bir daha icracı işlevleri olan başkanlıkları ve ofisleri var. Ayrıyeten şuraları var. ötürüsıyla lider aslında takımıyla bir arada bir müddetç idaresi yapıyor. Demokrasinin ikinci temeli nedir? İstişaredir, müzakere ve karar alma süreçlerine iştiraktir. Yani karar alma süreçlerine en yüksek düzeyde iştiraki gerçekleştirip, nihayetinde o sonucu oluşturmaktır. Artık cumhurbaşkanı aldığı kararlarda kabineyle ofisleriyle, başkanlıklarıyla, şuralarıyla bunun istişaresini yapıyor mu? Yapıyor. Cumhurbaşkanının aldığı kararlar, kolektif süreçlerin kararında ortaya çıkıyor. Bunu da şimdiye kadar deneyim ettik. Hem halkın direkt iradesine dayalı bir yürütme birebir vakitte ortak çalışmayı ön plana alan bir müddetç idaresi, demokrasinin iki temelini da barındırdığı biçimde hangi sebeplerden ötürü antidemokratik olarak kıymetlendirilebilir? Bu bir algı siyasetidir. Şunun üzerine oynuyorlar: biroldukça sonucun altında cumhurbaşkanının imzası var. olağan olarak biroldukça sonucun altında cumhurbaşkanının imzası olacak. Zira bu başkanlık sistemidir. Cumhurbaşkanı birtakım kararları Anayasa’dan kaynaklandığı için tek başına almak zorundadır.
YENİ SİSTEMDE MECLİS, ESKİ SİSTEME NAZARAN ÇOK DAHA GÜÇLÜ
ötürüsıyla hem bu meclis problemini birebir vakitte kabine problemini hala eski alışkanlıklar üzerinden kıymetlendirme durumu var.
Sahiden meclis konusunu hem sistemsel açıdan hem pratik açısından ele almakta yarar var. Sistemsel açıdan baktığınızda yeni sistemde meclis, eski sisteme nazaran epey daha kuvvetlidür. niye? Zira kanun yapma monopolü artık meclisin elinde. Geçmişte, bilhassa tek parti hükümetlerinde meclisten çıkan kanunların yüzde 99’unun hükümetten gelen kanun tasarıları olduğunu herkes bilir. Bugün ise yalnızca bütçe kanun teklifi ve kesin hesap kanun teklifini cumhurbaşkanı yapabilir. Bunun haricindeki bütün teklifler milletvekilleri tarafınca yapılmak zorunda. Bütçeyi kabul edip etmeme hakkı da bir daha mecliste. OHAL ilanı konusunda geçmişte bakanlar heyeti OHAL ilan ederdi, meclise sunardı ancak meclis ilan edilmiş OHAL’i kaldıramazdı. Yalnızca müddetini kısaltabilirdi. Ancak yeni sistemde cumhurbaşkanı OHAL ilan ettiğinde, meclis isterse bu OHAL’i kaldırabilir. Geçmişte OHAL periyodunda çıkarılan kanun kararında kararnameler mecliste kabul edilmeden de yürürlükte kalabilirdi. Yeni sistemde OHAL devrinde çıkarılacak kararnameler üç ay ortasında mecliste görüşülmezse, yürürlükten kalkıyor. Kontrol açısından aslına bakarsan yazılı soru geçmişte vardı bugün de var. Meclis görüşmesi, meclis araştırma ve soruşturması hala devam ediyor. Çok söylenen gensoru, yeni sisteme uygun olmayan bir şey aslına bakarsan. Sonuçta direkt halk tarafınca seçilen bir yürütme var. O yürütmeye bir de meclis üzerinden güvenoyu aldırtamazsın yahut düşüremezsin. Demokratik meşruiyete alışılmamıştır bu. Kaldı ki parlamenter sistemde de cumhuriyet tarihi boyunca gensoru sanırım yalnızca 4 sefer tesirli olmuş. Demek ki meclise güç katan bir düzenek değil. Bu açıdan baktığınızda mevcut sistemde meclis aslında daha kuvvetli.
Pratik açıdan baktığınızda, Cumhur İttifakı cumhurbaşkanını destekleyen bir siyasi mecra, mecliste çoğunluğu var ve bölünmüş idare yok. Pekala şu anda siz meclis kanunlaştırma sürecinde yürütmeyle yasama içindeki tansiyonların ne düzey olduğunun farkında mısınız? Şu anda bile yürütme kanun gereksinimleri konusunda meclisle münasebetinde epeyce üst düzeyli müzakereler yapmak zorunda kalıyor. Bir örnek vereyim, arşiv araştırması ve güvenlik soruşturmasına ait, Anayasa Mahkemesi iptal etti. Kanun bir buçuk sene daha sonra çıktı. Niçin bir buçuk sene? Tembellik mi yapıldı? Hayır. İptallerden daha sonra çabucak çalışmalara başlandı. Yasama tarafı ile tekraren müzakereler yapıldı. Yani evvelden olduğu üzere hükümetin getirdiği her tasarıya el kaldırma devri bitti. Artık yürütmenin kanun talepleri, teklife dönüşmedilk evvel ağır bir tartışma ve müzakereye bahis oluyor. Meclis şu anda pratik olarak o gücünü göstermeye başladı.
Uçum “Şimdi biz 9 Temmuz’da Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemini devreye aldık lakin daima hükümet ıslahatı üzerinden mevzu konuşuldu. Aslında hem hükümet ıslahatı yaptık tıpkı vakitte idari ıslahat yaptık. Lakin idari ıslahat biraz gölgede kaldı. İdari ıslahat konusuna bakıldığında, kimi ayrıntıları sizinle paylaşabilirim. Bir defa esasen bakanlık sayısının 16’ya indirilmesi başlı başına yönetimsel manada önemli bir reformdu. Hatırlayın parlamenter sistemde en son 5 tane başbakan yardımcımız vardı, 22 tane de bakan vardı.”
SİSTEMİN İŞLEYİŞİ PARLAMENTER BAKIŞ AÇISIYLA BEDELLENDİRİLEMEZ
Pekala sistemsel açıdan diğer neye gereksinim var? Meclis iç tüzüğüne. Şayet anayasal sistemdeki meclisin rolüne uygun yeni iç tüzük yapılır ve yürürlüğe konursa meclisin gücü epeyce daha bariz hale gelecektir. örneğin, yeni sisteme uygun meclis iç tüzüğünün temel temelleri ne olabilir? Meclis genel heyetlerinin karar alma ortamları olması; bir kanunun bütünsel kabulü ya da reddi, kısmen kabulü ya da reddi, komiteye iade üzere seçeneklerin olabileceği bütünsel görüşmelerin yapıldığı ve karar iradesinin oraya konduğu ortamlar. bir daha Mecliste bütün partilere yönelik kanun teklif taslaklarını destekleme ofisleri oluşturulabilir. Milletvekillerinin donanım ve uzman dayanağı artırılabilir. Anayasal olarak o kadar kuvvetli bir meclis kurulmuş ki bu pozisyon yeni iç tüzük, takım ve donanımla desteklendiğinde uyumlu idarelerde bile fazlaca kuvvetli meclis pratiklerinin ortaya çıkacağı şimdiden aşikâr oluyor.
Kabine konusuna gelince bu husus fazlaca tartışıldı. Size katılıyorum eski sistemin alışkanlıklarıyla bakanlıklar bedellendiriliyor. Ben geçmişte de söylemiş oldum artık de söylüyorum: Cumhurbaşkanının kolektiflerinin ortasında yer alan her çalışanın işlevi bir başkasına eşittir. Yani kabine, başkanlıklar, ofisler işlevsel olarak birbirine eşittir. Zira bütün bu icracı kolektifler, cumhurbaşkanının programını hayata geçirmek üzere sorumluluk altında olan bireylerden oluşan yapılardır. Statüleri farklı olabilir. Ancak statü farkı, işlev eşitliğini ortadan kaldırmaz. Geçmişteki bakanlar heyeti aslına bakarsanız heyet halinde çalışırdı, her insanın oy hakkı vardı. Başbakan da eşitler içinde birinciydi. ötürüsıyla her bir bakan siyasi karar verme gücüne sahip bir mercide bulunuyordu Bugün kabine, cumhurbaşkanın kabinesidir ve yürütme üyeliği üzere bir kavram yoktur. Geçmişte var mıydı? Vardı. Bakanlar Heyeti üyeliği. Bugün yürütme cumhurbaşkanıdır. Öbür herkes cumhurbaşkanın yardımcılarıdır. Bunu geniş manada, işlev manasında diyorum. Statü manada doğal tek bir yardımcısı var, o farklı. Artık, kabine siyasi yardımcılık açısından daha fazla öne çıkar. Başkanlıklar teknik yardımcılık açısından daha fazla öne çıkabilir. Ofisler de o denli. Konseyler da aslına bakarsan istişare sistemleri olarak yer almaktadır. Bu açıdan bakıldığında atanmışlar “onu yapamaz, bunu yapamaz” üzere tenkitlerde, aslında epeyce önemli bir açmaz var. Hem bir yandan tek adam rejimi diyorsun birebir vakitte cumhurbaşkanının kendi bakılırsavlendirdiği bireylerle ortak faaliyet yürütmesinin önüne geçmeye çalışıyorsun. Burada farkında olmadıkları noktalardan birisi şu: Diyorlar ki bunlar bürokrattır, bürokrasinin vazifesi geçmişte olduğu üzere siyasi olmak zorundadır. Seçilmiş iradeyi daraltacak işler yapmak zorundadır. Yani özerk bürokrasiden, bürokratik vesayetten kelam ediyorlar. Seçilmiş iradeden ayrışmış bir bürokrasiden kelam ediyorlar. halbuki yeni sistem bürokrasinin siyasi olma özelliğini ortadan kaldırdı ve bürokrasiyi gerçek manada idari bürokrasi haline getirdi. İkinci olarak şunu atlıyorlar; üst seviye yöneticilerin misyon müddetleri aslına bakarsanız seçilmiş cumhurbaşkanının nazaranv mühleti ile sonlu. Geçmişte olduğu üzere kim gelirse gelsin orada kalacak değil. Cumhurbaşkanının gruplarının, cumhurbaşkanının programı haricinde hareket etmelerini beklemek, hayatın olağan akışına, en sıradan mantık kurallarına ve demokratik siyasetin asıllarına alışılmamıştır. Aslında bu seçilmiş-atanmış bağı sorununda atanmışlara farklı bir rol biçmek istiyorlar. Siz devletsiniz, onlar hükümet ayrımını koymaya çalışıyorlar. Yani bir daha bir daha ulusal egemenliği parçalama, kurumsal/bürokratik egemenlikler oluşturma gayreti var. Demokratik iradenin sonlandırılması hayali kuruluyor.
Bir geçiş devrindeyiz. Siz bu üç yılı değerlendirdiğiniz de bu geçiş devrinin işleyişinde eksikler, ahenk yasalarında hala yazılması gereken alanlar ya da bürokrasinin bu periyoda adapte olması üzere konularda ne düşünüyorsunuz?
Parlamenter sistemin alışkanlıklarıyla soruna bakmak öne çıkan bir sorun. Örneğin en sıradani erken seçim tartışması. Parlamenter sistemde erken seçimin bu kadar fazlaca gündeme gelmesi, hükümetin parlamentodan çıkmasıyla ilgiliydi. ötürüsıyla hükümetin her an düşürülebilir olması, koalisyon hükümetlerinde her an çatışma çıkabilir olması sebebiyle erken seçim bir deva olarak her vakit gündemde tutulan bir sıkıntıydı. Bugün beş yıllık, halk tarafınca seçilmiş olan bir yürütme var. Bugün hangi koşullar oluşursa oluşsun parlamenter sistemdekine benzeri biçimde erken seçim gerektiren bir durum oluşmaz. Lakin o alışkanlık burada ortaya çıkıyor. O alışkanlık işte bakanlıklara bakışta, atanmış seçilmiş alakasında, geçmişteki üzere siyasi bürokrasi arayışında ortaya çıkıyor.
Onun haricinde yeni sisteme ahenk sürecinin uzamasından çıkan yetki periyodu sıkıntıları var. Deniyor ki cumhurbaşkanı müdürlere kadar atamaları yapıyor, gerçek lakin sistemin birinci yıl değerlendirmesinden daha sonra kimi olağandışı durumlar kelam konusu olmasaydı cumhurbaşkanı kimi atama yetkilerini devretmeye esasen hazırlanıyordu. Bu önümüzdeki devirlerde de olabilir.
Bürokrasi, müsteşarlık üzere kimi orta kademelerin kaldırılmasını sorun ediyor gibi…
Ancak bakın, 3 yıllık pratiğe baktığımızda, soyut olarak müsteşarlığın kaldırılması sorun oldu diyenler, bakan yardımcılıklarının fazlaca işlevsel hale gelmesiyle, bu itirazları geri çekmeye başladı. Zira hatırlayın müsteşarlıkların olduğu periyotta bakan yardımcılıkları vardı ve epey anlamsızdı. Bugün birfazlaca bakanlık, bakan yardımcılarını epey tesirli bir halde kullanıyor. Bir de bakanlıklarla milletvekilleri içindeki münasebet sorun deniyordu, o bahiste mecliste nöbetçi bakan uygulaması getirildi, tıpkı vakitte bakan yardımcılarından birisi siyasetle bağlantı probleminde bakılırsavlendirilerek sorun aşıldı. Artık uygulama problemlerine baktığımızda, olağan olarak uygulama sorunu aktör sıkıntısıdır, kültür meselesidir, bir de vakit içerisinde teamül oluşturmayla ilgili problemlerdir. Yeni sistemin kültürü oluştukça uygulama sorunu azalır. Ancak tenkitlerin hepsini değerlendirdiğimizde sistemsel temele işaret eden tek bir problemle karşı karşıya değiliz.
Uçum “Bir sistemin demokratik olup olmadığının ölçütü, sistemin kuruluşunda halk iradesinin ne kadar belirleyici olduğuyla ilgilidir. Demokrasiye ısrarla yeni tanımlar getirme gayreti, aslında halk iradesine dayalı siyasal sistem işleyişine alternatif arama uğraşıdır. Bu Batı’da gelişen bir eğilimdir. örneğin Batı şu an “fonksiyonel demokrasi”, “holonik demokrasi” üzere yeni demokrasi stillerini tartışıyor. Bu tartışmanın gerisinde da şu var; genel oy hakkı beklenen randımanı sağlamıyor, hedefe uygun işlemiyor.”
BİR BAKANIN DEĞİŞMESİ PARLAMENTER SİSTEMİ KİLİTLİYORDU
Artık, parlamenter sistemde bir tane bakanın değişmesi siyasetin gündemini o işin başından sonuna kadar kilitler miydi kilitlemez miydi? Zira başbakan cumhurbaşkanına gidecekti, şu olacaktı bu olacaktı, aman niçin ayrıldı vs. tartışmaları olacaktı… Bu yeni sistemde biliyorsunuz bir tane bakan sessiz sedasız bakılırsavden alındı yerine yeni bir bakan atandı. Kimse farkında bile olmadı değil mi? İstifalar oldu, Türkiye’de bir hükümet sorunu, bir hükümet krizi ya da o periyoda ait bir yürütme sorunuyla karşı karşıya kaldık mı, kalmadık.
Bir de bu sistemin modülerlik avantajı var, evvelden yeni bir bakanlık kuracaksın ya da bir öteki bakanlığı böleceksin, bunun tartışması meclise gelecek, kanunla yapacak, yürütmeyi aksatacak birfazlaca sorun çıkacak. Bunun tartışması en az 2-3 ay sürerdi. Artık ne oldu? Kararnameyle bir bakanlık ayrıldı tahminen işlevsel olarak daha düzgün olacağı düşünüldüğü için, işte Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı kuruldu, başkası Çalışma ve Toplumsal Güvenlik oldu; bakanlar atandı bitti gitti. bir daha üst kademe yöneticilerinde de o denli. Geçmişte bir yerin genel müdür yardımcısının bile değişmesi siyasi magazinin kıymetli bahislerinden birisi olurdu. Artık bu değişiklikler gereksinime nazaran süratle yapılabiliyor, siyaseti ve genel kamuoyunu meşgul eden hususlar olmuyor.
BAKANLIKLAR ORTASI EŞ GÜDÜM GEÇMİŞTEN ÇOK DAHA YÜKSEK DÜZEYDE
Eski sistemi biliyorsunuz bakan temelinde protokol işlerini yapar, asıl işi kim yapardı: müsteşar. Bakan yardımcıları da o protokol süreçlerinin yardımcısı olarak gelirlerdi. Artık ise bakan bizatihi operasyonel aktör haline dönüştüğü için, bakanlığın da bir bütün olarak hareket etme kabiliyeti arttı. Bütün bakanlıklarda bu biçimde. Onun haricinde örneğin birtakım pratik bahislere baktığımızda, bir daha eş güdüm problemi. Birfazlaca bahiste bakanlıklar ortası eş güdümü geçmişte görmediğimiz kadar çok yüksek düzeyde gördük. Yani bu, doğal afetlerde de oldu, iktisat süreçleri idaresinde de oldu. Biroldukça bakanlık süratli bir biçimde bir ortaya gelip, ortaklaşa süreç idarelerini yaptılar. Pandemi uğraşı, hatırlayın ulusal pandemi raporunun çalışılmaya başlandığı tarih Nisan 2019. Yayınlandığı tarih Ekim 2019. Dünyada pandemi mi var? Yok. Bu cumhurbaşkanı sonucuyla olan, Resmi Gazetede yayımlanan çalışma.
YENİ SİSTEM KAPASİTE KULLANIMINI ARTIRDI
Biz bilhassa Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçtikten daha sonra, terörle uğraşta çok yüksek kapasiteli bir terörle çaba pratiği ortaya koymadık mı? Hudut ötesi süreçler açısından, hudut içerisinde jandarmanın, emniyet güçlerinin vs. terörle uğraştaki başarısı açısından. Bunlar güç dağınıklıklarının olduğu heyet asıllı çalışmanın olduğu, bakanlar şurası asıllı çalışmanın olduğu sistemlerde hayli kolay başarılabilecek şeyler değil. Zira süratli karar alma marifeti aslına bakarsan yok orada. Başbakan tek başına kendi alanı hariç karar alamıyor. Lakin burada kararlar kabiniçin çıkmıyor. Kararlar cumhurbaşkanı sonucu olarak çıkıyor. ötürüsıyla her vakit kabine toplantısına da muhtaçlık yok, süratli, esnek ve modüler bir idare bu hem de.
Bugün kaç tane doğal afet yaşadıysak, sarsıntı oldu, sel oldu vs. bütün bunlarda hem yürütmenin hayli süratli hareket etme kabiliyetini gördük birebir vakitte yaraların sarılmasında inanılmaz süratli bir müddetç idaresi gördük. Suriye ve Irak hudut ötesi güvenlik süreçlerinde, memleketler arası haklarımızın korunmasında, Karadeniz-Akdeniz-Libya-Azerbaycan süreçlerinde daima yüksek kapasiteli ve faal çalışmalar gördük. Mültecilik konusunda, yani alışılmış ki bu yeni sistemdilk evvel de başlamıştı lakin yeni sistem nasıl bir imkan sağladı? Bu süreçlerin idaresinde bir daha en kuvvetli, en tesirli uyumu ve merkezi karar alma süreçlerinin örgütlenmesini sağladı.
Geçmişte de bizim devlet kapasitemizin, takım ve kaynak açısından kâfi olduğu lakin son derece makus kullanıldığı devirlerimiz olmuştur. Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin en kıymetli yararlarından birisi, takım ve kaynak açısından devlet kapasitesini mümkün olan en verimli biçimde kullanma maharetine sahip olmasıdır. Uygulama problemleri da dediğimiz üzere 3 yıllık sistem açısından kaçınılmaz olan sıkıntılardır. ABD dahi 200 yılı aşkın sistemle ilgili yeni revizyon gereksinimlerini konuşuyor. Biz en geç iki periyot sonunda sistemin tam olarak oturduğu bir müddetç yaşarız, öngörüsündeyim.
Ahenk maddelerine değinirsek, seçim sistemi, siyasal partiler, Meclis iç tüzüğünün değiştirilmesi hususlarında sizin açınızdan en acil muhtaçlık hangisi ve niye?
Artık şu biçimde diyeyim, bir zarurî ahenk dediğimiz bir kısım var bir de tercihe dayalı ahenkler var. Mecburî ahenk, Türkiye’de 900’ün üzerinde kanun var, biz bunun geçiş periyodunda 600’e yakınını gözden geçirdik. Orada yeni sisteme uygun birtakım düzenlemeler yapıldı KHK’larla. daha sonra o KHK’lar Meclis’te kanun olarak da kabul edildi. Lakin hem kanunların tamamında tıpkı vakitte ikincil mevzuatta zarurî ahenk tamamlanmış değil. Bitinceye kadar da devam edecek. Burada bir sorun yok. Siyasi partiler kanunu, seçim kanunu, meclis iç tüzüğü açısından ele aldığımızda, meclis iç tüzüğü bence bir mecburî ahenktir. Yeni sisteme geçildikten daha sonra alışılmış ki yeni sistemin zorunlulukları sebebiyle, meclis iç tüzüğünde değişiklikler yapıldı, bu kaçınılmaz bir formda yapılması gereken değişikliklerdi. Lakin yeni bir meclis iç tüzüğü Anayasa’da meclisin bu yeni konumlanışına bakılırsa, meclisin rolünü ve gücünü yansıtabilecek bir iç hukuk metni olarak yapılmak zorunda. Şayet bu yapılırsa, meclisle ilgili çoğunluğu yapay tartışmaların da şimdi biteceğini düşünüyorum.
Uçum “Cumhurbaşkanının takımlarının, cumhurbaşkanının programı haricinde hareket etmelerini beklemek, ömrün olağan akışına, en sıradan mantık kurallarına ve demokratik siyasetin temellerine alışılmamıştır. Aslında bu seçilmiş-atanmış münasebeti probleminde, atanmışlara farklı bir rol biçmek istiyorlar. Siz devletsiniz, onlar hükümet ayrımını koymaya çalışıyorlar. Yani bir daha bir daha ulusal egemenliği parçalama, kurumsal/bürokratik egemenlikler oluşturma uğraşı var. Demokratik iradenin sonlandırılması hayali kuruluyor.”
SEÇİM SİSTEMİ REVİZE EDİLMELİ
Siyasi partiler ve seçim hukuku hakkında da mı tıpkı düşünüyorsunuz?
Siyasi partiler hukukunda, mevcuttaki, sonuçta bir darbe kanunu, değişmesi gerekir. Siyasi partilerin işleyişi açısından, demokratik idare temeline dayalı olarak yeni düzenlemeler yapılması kelam konusu olabilir. Yani, siyasi partilerin kendi iç işlerinde kendi tüzüklerinin daha aktif ve kuvvetli olduğu bir siyasi partiler hukuku gündeme getirilebilir. Bu yanıyla demokratikleşme açısından siyasi partiler hukukunda değişiklik yapılmasının ben gerekli olduğunu düşünüyorum. Lakin bu mecburî bir ahenk mudur, değil midir? Bizim siyasi partiler artık parlamenter sistemin siyasi partileri olmadığını anlamalılar. ötürüsıyla başkanlık sisteminin siyasi partisi nasıl olursa, ona uygun bir siyasi parti pratiği de geliştirmek zorundalar.
Seçim hukuku biraz daha farklı. Seçim hukukunda şu biçimde bir şey var, olağan meclis seçimleri açısından söylüyoruz. Meclis seçimleri açısından yüzde 10 barajı bana nazaran parlamenter sistemin ürettiği bir sistemdi. Zira yüzde 10 barajının öne sürülen nedeni, idarede istikrar prensibiydi. Bu da olağandı zira hükümet meclisten seçiliyordu. Gerçi o bile kaygıya deva olmadı, biliyorsunuz ANAP devrinden daha sonra AK Parti’ye gelinceye kadar daima koalisyon hükümetleri oldu. Artık sistem değişti, artık idarede istikrar, meclisin kurucu unsuru olmaktan çıktı. Meclisin kurucu unsuru, artık temsilde adalet ve karar alma istikrarı olmak zorunda.
niye karar alma istikrarına muhtaçlık var? Minimalin temsili nasıl bir haksa, meclis gücünün dağılmaması da o denli bir gerekliliktir. Artık siz meclis gücünü dağıtırsanız salt çoğunluk gerektiren, nitelikli çoğunluk gerektiren konularda meclisin karar almasının önüne geçmiş yahut minimal temsile makro güç vermiş olursunuz. ötürüsıyla ister istemez mecliste karar alma istikrarını sağlayabilecek bir önleme gereksinim var. O yüzden ben, bir barajın gerekli olduğunu düşünüyorum lakin bu barajın öne sürülen sebebinin artık idarede istikrar değil, karar alma istikrarı olduğunu ve bu barajın bana nazaran yüzde 5 olmasının sistemin iç tutarlılığı açısından uygun olduğunu düşünüyorum. O husustaki münasebetim de şu; nasıl ki cumhurbaşkanı adayı göstermek için siyasi partilerin son meclis seçimlerinde tek başına yahut birlikte yüzde 5 oy almış olması yetiyorsa, Mecliste temsil edilmek için de yüzde 5 kâfi kabul edilebilir.
Seçim etrafını değiştirdiğinizde, daraltılmış bir seçim etrafında doğal seçim barajı ortaya çıkacak. Seçim etrafı daraltılmaz ise yüzde 5 barajı burada bir badire oluşturmaz mı gelecek açısından?
Şöyle, baraj hangi seçim sisteminde fonksiyoneldir ona baktığınızda, olağan ki birden çok milletvekilinin seçildiği seçim bölgesi sistemlerinde manalıdır. Bizdeki tartışmalarda “dar bölge” siyasetin gündeminde değil. O yüzden seçim bölgelerinin üçlü beşli yedili olup olmaması üzerine tartışmalar yapılıyor. Orada da ağır basan seçenekler herbiçimde yedi milletvekili en optimist ihtimalle beş milletvekilli seçim bölgesi sistemidir.
SEÇİM ETRAFLARI PROBLEMİNİ TARTIŞMALIYIZ
Seçim bölgeleri sıkıntısının de tartışma konusu olması gerektiğini düşünüyorum. Bir seçim bölgesinde ne kadar az milletvekili çıkarsa seçmenle milletvekili içindeki münasebet o kadar kuvvetli olur. Bu da demokrasinin gereklerinden birisidir. Seçmenin seçtiği şahsa taleplerini direkt iletebilmesi, hesabını sorabilmesi bakımından bu gerekli. 98 milletvekili seçilen bir seçim bölgesi olmamalı, bu seçmen-seçilen münasebetini anonimleştiriyor, halbuki seçmenle milletvekili içindeki ilgi ne kadar bireyselse demokratik düzey o kadar yüksek olur. O yüzden seçim bölgesi tercihinde ne kadar az milletvekili çıkacak biçimde seçim bölgeleri planlanırsa, seçmenle seçilmiş içinde olan münasebetin demokratik etkileşim boyutu da o kadar kuvvetli olur.
Muhalefet partileri güçlendirilmiş parlamenter sistem tekliflerini açıklıyor. Siz eski sisteme dönülebileceğini düşünüyor musunuz?
Hayır, daha evvel de deklare ettim. Zira demokratik rutin içeresinde halk hiç bir vakit kendi demokratik kazanımlarından vazgeçmez. Eski sisteme geçmek demek direkt halkın yürütme seçme hükümet kurma hakkının ortadan kaldırılması demek. Halkın cebinde iki tane oy var. İkisi de kuvvetli oy, birisiyle meclisi başkasıyla hükümeti belirliyor. Siz olağan şartlarda halka ben o iki oydan birini senden geri alacağım derseniz bu halkın demokratik kazanımlarının geriye gitmesi manasına geldiği için halktan ona alamazsınız. Yani halk durduk yere cebindeki demokratik gücü çıkarıp vermez. Siyasi tarihe bakın gerçekten darbeler, iç savaşlar, olağanüstü şartlar olmadıkça hiç bir halk elde ettiği demokratik kazanımdan vazgeçmiş değildir.
Bir de dünyada demokratik toplumlar içerisinde oy gücünü en tesirli kullanan toplumlardan birisi bizim milletimizdir. ötürüsıyla halk bu tezle karşısına çıkan şahsa geçit vermez, demokratik şuur açısından söylüyorum, geriye dönüşe müsaade vermez. Teknik açıdan da bu sorun. Nasıl olacak? Yani artık deniliyor ki bir cumhurbaşkanı adayı belirleyeceğiz. Onunla protokol yapacağız, o seçildikten daha sonra parlamenter sistem açısından gerekli geçiş sürecini yönetecek. Halk hükümet faaliyeti yerine geriye dönüşü sağlayacak bir kişiyi tercih etmez. Zira hizmetlerin aksayacağını düşünür. Kendi muhtaçlıklarını karşılamak yerine geriye dönüş için çalışacak bir şahsa, halk hangi münasebetle oy verecek? Nasıl bir vaat koyuyor? Diyor ki sen iki sene tahammül et, iki sene fedakarlık yap parlamenter sisteme geçince hem hayat koşulların yükselecek hem hizmetlerin kalitesi artacak. bu biçimde bir siyasi teze demokratik şuurla hareket eden halkın olumlu reaksiyon vermesi sıkıntı.
Uçum “Bir de bu sistemin modülerlik avantajı var, evvelden yeni bir bakanlık kuracaksın ya da bir öbür bakanlığı böleceksin, bunun tartışması meclise gelecek, kanunla yapacak, yürütmeyi aksatacak biroldukça sorun çıkacak. Bunun tartışması en az 2-3 ay sürerdi. Artık ne oldu? Kararnameyle bir bakanlık ayrıldı tahminen işlevsel olarak daha uygun olacağı düşünüldüğü için, işte Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı kuruldu, başkası Çalışma ve Toplumsal Güvenlik oldu; bakanlar atandı, bitti gitti.”
PARLAMENTER REJİME DÖNÜŞ VAADİ, İRRASYONEL BİR SENARYO
Teknik olarak öteki bir boyutu daha var. Cumhurbaşkanlığını kazanacaklar, yetmez. Mecliste de 360 milletvekili kazanacaklar, daha sonra anayasa değişikliğine gidilecek, daha sonra yeniden halka gidilecek. Evvel iki tane seçim yap. daha sonra referandum yap, halk bunu kabul ettikten daha sonra yine meclisi ve cumhurbaşkanı seç… Üst üste seçimler, en çok iki yılda en az beş seçim. Bu son derece irrasyonel bir senaryodur. ötürüsıyla ben parlamenter sisteme dönüş sıkıntısını büsbütün Cumhurbaşkanı Erdoğan tersi siyasi projenin bir söylemi olarak düşünüyorum, gerçek bir amaç olarak tanımlanmadığını görüyorum.
Kaldı ki güçlendirilmiş parlamenter sitem dediklerinde getirdikleri yeni bir şey yok. Kurucu/yapıcı güvensizlik oyu haricinde, o da aslında bir krizin ispatından öteki bir şey değil. Yani diyorlar ki ben başarısız olmuş bir hükümeti düşürmek için onun yerine gelecek hükümet konusunda anlaşacağım, şayet anlaşırsam hükümeti düşüreceğim. Anlaşamazsan demek ki başarısız olmuş bir hükümete ülkeyi mahkûm edeceksin. Ya da düşük oyla (sıradan çoğunluk) hükümet kurma, yüksek oyla (salt çoğunluk) hükümet düşürme imkanı getirmek. Tüm bunlar parlamenter sistemdeki hükümet krizleri bakımından itiraftır. ötürüsıyla söylenen yeni bir şey yok ve gerçekçi bir siyasi projeksiyon da değil. Onun için ben başarılı olacaklarını düşünmüyorum.
KAYNAK: KRİTER MECMUASI – NEBİ MİŞ / CEM DURAN UZUN